Газета Самур

Шамилан хъел
Квез чидани? | 7(352) 2021

Машгьур къагьриманрикай гьамиша кьисаяр туькIуьрда. 25 йисуз урус пачагьдин кьушунрихъ галаз женг чIугур Имам Шамилакайни кьисаяр тIимил туькIуьрнавач. Ингье и вакъиа кьисайрихъ ваъ, тарихдин делилрихъ галаз алакъалу я ва «Советский Дагестан» журналдини (№4, 1990-йис) и гьакъиндай кхьенай.

Гзаф йисара кьиле фейи дяведи дагъустанвияр галуднавай. Инсанри каш чIугвазвай. Гьа и крар фикирда кьуна бязи ксари Шамилаз дяве акъвазарун теклифнай. Идакай хъел акатай Шамила гьасятда къариба эмир ганай: «Ни зи кьилив атана дяве акъвазара лагьайтIа, а кас вишра

къирмаждал ягъ!»

Имамди ихьтин эмир гайидалай кьулухъ чанда кичI гьатай, ислягьвилихъ ялзавай ксар адан дидедин кьилив фена. Шамилан диде Ханум умун къилихрин, рикI хъуьтуьл дишегьли тир ва гьавиляй адани вичин хцивай ягъунар акъвазарун тIалабна. Хъел акатай имамди жузуна:

– Ваз зи эмирдикай хабар авачни, диде?

– Хабар ава. Ингье зун ви диде я ва за акI фикирна хьи…

Шамила адан гаф атIана лагьана:

– Вун виридалайни вилик дагъустанви я ва зи эмирдиз вунни муьтIуьгъ хьана кIанзава.

Ахпа ада жаллатIдиз эмир кьилиз акъудна диде вишра къирмаждал ягъ лагьана. МискIиндин вилик кIватI хьанвай инсанри эхиз тахьана хайи дидедиз ихьтин жаза гузвай Шамилаз наразивилер къалурна. ЖаллатIди дишегьли пудра къирмаждал ягъайла ивияр экъич хьана.

Дидедин гьалар акур Шамилан вилерал накъвар акьалтна. Ада жаллатIдин гъил хвена ла-

гьана:

– Са гафни авачиз, шариатдин къанунриз ва чIехидан эмирдиз амал тавурбуруз жаза гана кIанзава. Ингье Къуръанди веледриз чпин хайибурун жаза чIугвадай ихтияр ганва. Гьавиляй гила 97 гъилера къирмаждал зун ягъ.

Ахпа ада перем хтIунна жаллатIдиз вич ягъ лагьана. ЖаллатIди кичIевиляй адалай кьезилдаказ къирмаж чIугуна. Шамилак хъел акатна. Ада жаллатIдин гъиле авай къирмаж къахчуна ам акI ягъана хьи, касдин вилерикай цIапIрапIар хкатна. Ахпа жаллатIдиз эмир гана: «Зун къирмаждал за вун ягъайвал ягъ».

Гекъигиз тежер алим

Кеферпатан Къафкъаздин юкьван виш йисарин ва гуьгъуьнин девирдин араб медениятдикайни илимдикай малумат гузвай М.П.Покровски, И.Ю.Крачковски, А.Н.Генко хьтин алимри ва маса авторри кхьизвайвал, ХVI виш йисан эхиррилай рагъакIидай патан Европада хьиз, Лезгистандани тIебиатдиз талукь тир илимар хкатна. ХVI-ХVIII виш йисара ина математика, физика, биология, философия хьтин илимар вилик тухвай, вири Шаркьдиз сейли хьайи Тайиб Кьурагьви, стIурвияр тир Шихим эфенди, Ибрагьим эфенди, гиливи Али эфенди, Мегьед Куьреви хьтин машгьур алимар авай.

Мегьед Куьреви неинки Къафкъаздиз, гьакIни вири мусурман уьлквейриз сейли тир. Профессор Мегьамед Абдуллаева кхьизвайвал, Мегьед Дагъустанда Къафкъаздин тIебиатдиз талукь илимар вилик тухвай Дамадан Мегьебвидин сухта хьанай. 1734-йисуз вичин дуьнья дегишарай лезги Мегьеда арифметикадиз, геометриядиз, алгебрадиз талукь гзаф къиметлу эсерар ирс яз тунва. (Килиг: Жур. «Мусульманская цивилизация, №1, 1994, ч. 31).

Мегьедахъ галаз са девирда яшамиш хьайи алим Казакилав Арчивиди малумат гайивал, лезги камалэгьлидин ктабрай медресайра тарсар гузвай. Гьатта адан «Алгебра» ктабдикай РагъэкъечIдай патан уьлквейрани менфят къачузвай. Математикадин илимда Мегьед Куьреви

Къафкъазда садавни гекъигиз тежер алим тир.

Куьредай тир лезги алимди сифте яз ХIV виш йисан эвелра вичин дуьнья дегишарай Максим Планудан «Индейвийрин арифметика» ктабдикай баянар ганай. Гьа са вахтунда Мегьеда ХV виш йисан немец алим Иогьан Мюллеран тригонометриядин трактат араб чIалаз элкъуьрзавай. Ингье 45 йиса аваз рагьметдиз фейи алимдиз и кIвалах кьилиз акъуддай мумкинвал хьанач.

Гуьлхар ГУЬЛИЕВА