Чапхунчийрихъ галаз женг чIугур лезги къагьриманрин арада хазаррин кIеретIар тергай Мейсар, арабар кукIварай Гуьлгер, Надир шагьдал хер авур Тамчу, 30 пагьливандиз уфтан хьайи Муьшкуьр Серфинат, урус генералриз муьтIуьгъ тахьай ЦIехуьл Мелки, ватан хуьн патал халкь кIвачел къарагъарай Хуьлуьхъ Тават хьтин дишегьлиярни гзаф ава. Эхиримжида къалурай гьунарри чи дишегьлийрин женгчи руьгь генани хъсандиз ачухарзава.

   Тават вуж тир ва ам гъиле яракь кьуниз вучиз мажбур хьанай? И асландин рикI авай дишегьли 1837-йисан Къубадин гъулгъуладиз регьбервал гайи хуьлуьхъви Гьажи Мегьамедан уьмуьрдин юлдаш тир. Урус генералри чIехи кьушунрин куьмекдалди ва гзаф четинвилелди гъулгъула къаткурна Гьажи Мегьамед ва вишералди ксар кьуна дустагъда тунай. Император I Николаян эмирдалди Къафкъаз корпусдин командир генерал-лейтенант Розена ва военный комиссияди Гьажи Мегьамедаз зулумар авуна гуьлле ганай. Адан куьмекчийрикай гзафбур тергнай. Амай ксар Сибирдиз суьргуьн авунай. I Николаян буйругъдалди Гьажи Мегьамедан хва Навруз Калугадиз суьргуьндиз ракъурна кIанзавай. (Килиг: ЦГИА Грузии, ф. 8, д. 4861, л. 5). Ингье ам 1836-йисан 17-октябрдиз лазаретда цIай атана кьена. (Килиг: Мад гьа чешме, ч. 12).

   Гъулгъуладик кьил кутурбуруз гьад кьунатIани, лезгийри чапхунчийрин аксина женгер давамар хъувуна. И гъилера дагъдин хуьрерин агьалияр ва дишегьлиярни кIвачел къарагъна. Виликан йисара бунтчийриз куьмек гайи Тавата кьве агъзур кьван кьегьалар кIватIна чIехи кIеретI туькIуьрна. ЦIехуьл Мелкидини вад вишелай гзаф ксар женгиниз желбнавай. Са агъзур кьван къуватар хьиливи Яралидин ва кузунви Агъа бегдин кIеретIра кIватI хьанвай. 

Таватан женгчи ниятдикай хабар кьур Куьредин ва Къазикъумухдин хан Мегьамед Мирзе ханди Гьажи Мегьамед хьиз, гьамни маса гана. Урусри кьушун ракъурна Таватан кIеретI кукIварун кьетIна. Гьа са вахтунда Мегьамед Мирзе хандини Куьредин кьушундай 200 атлу чапхунчийриз кьумек гуз ракъурна. Тават ЭчIехуьруьн даркалда абурухъ галаз женгиниз экъечIна. Ягъунрик кьил кутурдалай са югъ вилик Шейх Мегьамед Ярагъвидин хва Гьажи Исмаил балкIанрал алай яхцIур касни галаз Таватан кьилив атана. Ада вич Самур дередин лезгияр кIвачел къарагъарна Ахцегьиз фена кIанзава лагьана. Гьажи Исмаилан яракьлуйрикай са кьадарбур Таватан кIеретIдиз куьмек гун патал ЭчIехуьре амукьна. Муькуь юкъуз Мегьамед Мирзе ханди ракъурнавай 200 атлуни хуьруьв агакьна. (Килиг: ЦГВИА, ф. ВУА, д. 6342, л. 62). Вичин итимдин ва хцин кьисас къахчун патал шивдин кIулал хкадарай Тават са шумуд кьегьални галаз садлагьана чIемерукдай акъатай хьел хьиз абурун вилик экъечIна. Гъиле тур, къуьне тфенг авай дишегьлияр акурла куьревияр пагь атIана амукьна. Таватан гафари абурун рикI юзурна: «Куьн нихъ галаз женг чIугваз атанва? Жуванбурухъ галаз? Куьне низ къуллугъзава, лезгияр? Дустуниз хиянат авур алчахдиз? Ханди зи итим женгиниз экъечIна есирда кьунайтIа, заз дерт жедачир. Гьажи Мегьамед алцурарна кьур ва вичин гъилерив чапхунчийрив вугай аллагь-

суздаз къуллугъзавани куьне? Ада тек зи итим ваъ, кьуьнни, вири лезгияр маса ганва. АкI туширтIа, гъиле яракь кьуна урусрихъ галаз дяведиз экъечIдай, убурун гъилибан жечир.

   За жуван итимни хва квадарна. Гила захъ амайди хайи халкьни хайи чил я. Заз абур квадариз кIанзавач. Гьавиляй чун гъвечIи-чIехи талана дишегьлияр ва аяларни галаз женгиниз экъечIнава ва чи чил эхирдалди хуьда. Вич лезги дидеди хайи вуж аватIа чи патаз элячIрай, амай ксарихъ галаз чун женгиниз гьазур я!»

   Тават шивдин кьил ахъайна куьревийрив агакьна. Ингье абурукай садани тфенгдал гъил вегьенач. Налугьуди, хандин кIеретIдилай яд иличнавай. КIеретIдин чIехи пай Таватан патаз элячIна. Амай ксар хандин эмир кьилиз акъуд тавуна кьулухъ элкъвена. Таватан агалкьун акурла лезгийрик руьгь кткана. Кьакьан къамат ва хци ван авай и дишегьли иервилив гекъигайла вичин тIварцIиз лайих тир. Адан гьерекатра кьетIивал авай. Ам вичи гъалибвал къачудайдан чIалахъ тир. Ада Шейх Мегьамед Ярагъвидин гафаралди лезгийриз женгиниз эвер гайила, дагъвияр асланар хьиз вилик фена.

   Абурун рикIе ватандиз, хайи чилиз чIехи кIанивал, япара Ярагъвидин чапхунчийриз нифретдив ацIанвай гафар авай: «ЛукIари чеб азад авуна кIанзавайди я, азад ксари лукIвал агудна кIанзавайди туш! Зи тIварцIелай халкьдиз эвер це. Эгер Аллагьдин чIалахъ хьуни, адан пайгъамбардин весийри чун сад ийизватIа, чаз са куьникайни кичIе хьана кIанзавач. Чун паталди лукI хьун виридалайни чIехи кичI, гавуррин гъилик акатун виридалайни чIехи русвагьвал я. Гьа икI, кьиникьин, я тахьайтIа, уфтан хьун!» (Килиг: Жур. «Наш Дагестан», 1994, №167-168, ч. 48). Тарихдин чешмейра къалурнавай, 1838-йисан майдин юкьвара кьиле фейи и женгина лезгийри урусрин чапхунчийриз фир-тефир чка сал авуна. СтIал иви кумай кьван женг чIугур дагъвийри пуд вишелай гзаф аскерар тергна ва урусар катиз мажбурна.

   И ягъунрилай кьулухъ генерал-лейтенант Фезеди Самур дередин лезгияр муьтIуьгъарун патал 10 агъзур аскердикай туькIуьрнавай кьушун кIвачел къарагъарна. Хьиливи Яралидин, кузунви Агъа бегдин, ахцегьви Шейх Мулладин, рутулви Агъабеган, ЦIехуьл Мелкидин  ва Таватан кIеретIар и кьушундин хура акъвазна. Гуьгъуьнлай чир хьайивал, 19 лагьай девизиядин командир Фезедиз 2 агъзур кьван чкадин милиционерри ва Мегьамед Мирзе ханди къазикъумухвийрикай туькIуьрнавай кIеретIдини куьмек гузвай. Лезгийри кьадардал гьалтайла чпелай пудра артух тир, гзаф тупар гвай къуватрихъ галаз женг чIугвазвай. 

   Женг къати хьайила, даркалдин эрчIи патай пуд батальонди ЭчIехуьрел вегьена. Абуруз хуьр кьунвай чпин батальонриз куьмек гуз кIанзавай. Са гьихьтин ятIани къарар кьабулдай вахт амачир. Гьавиляй Тавата душмандин рехъ атIун патал эмир гана. И пата Таватан 500 кьван яракьлуяр авай. Ада къуватар агудун патал чапла пата урус аскерриз гуьлле гузвай лезгийриз хабар ракъурна. Ахпа хци ванцелди лагьана: «Лезгияр! Чан аламаз душмандиз муьтIуьгъ жемир! Ахцегьвияр чи куьмекдиз къвезва. Гьар сада эхирдал кьван женг чIугу! Им чи чил, чи диге я. Чи бубайрин руьгьер инжиклу тежервал, асланри хьиз женг чIугу!»

   Тавата вичин гафар лагьана куьтягьайла, батальонар кIеретIдин лап мукьув агатна. Аскерар жидаяр виликна лезгийрин винел атана. Гьа душмандин вичин тфенгар гвай лезгийрин са паяр гьасятда абурун хуруз экъечIна. Женг гатIунайла са кьадар дагъвийри тарарай аскеррал хкадарна. И гъафил гьерекатдикай урусрин жергеяр чIур хьана. Аскерриз санал сигъдаказ чеб лезгийрикай хуьдай мумкинвал амукьнач. Гьа и чIавуз Тавата абурун командир Денденодин патав ракъурна: «Ма!» лагьана, гапур адан хура акIурна. – Им Гьажи Мегьамедан кьисас я. Ахпа вичел хкадарзавай аскердин кьил кукIварна: «Имни Наврузан кьисас!» Садлагьана са шумуд аскерди ам юкьва туна. Тавата абурукай сад яна кьена, кьведал хирер авуна, амма вичин къуьнени жида акIана. Адаз куьмек гуз атай лезгийри гьасятда ам юкьва тунвай аскерар кукIварна ва жида ялна акъудна. Тавата гьикьван манийвал авунатIани, лезгийри ам женгинин майдандай 

акъудна ягъунривай яргъаларна.

   Дагъвийриз куьмекар гун патал цIийи къуватар атайла, сагъ амай аскерар чпин чан куьтягьун патал кьулухъ элкъвена. Амма абурукай лап тIимил ксаривай катиз хьана. Терг хьайибур генани гзаф тир. Лезгийри чапхунчийрин яракьар кIватIна ЭчIехуьрел вегьена. Ина Яралидин, Агъа бегдин ва ЦIехуьл Мелкидин кIеретIри душмандиз ахьтин гьад кьунвай хьи, абур кьил туькIвейвал катзавай. Эхирни урусрин аскерар чпин сенгерар, гзаф яракьар, кьве туп ва балкIанар туна ЭчIехуьряй акъатна. 

   Архивдин материалра чапхунчияр магълуб хьайи и женг «ЭчIехуьруьн женг» хьиз гьатна ва генерал Фезеди хиве кьурвал, урусрин аскерривай эхирдал кьван женг чIугвазвай лезгийрин хурук таб гуз хьанач. И ягъунрилай кьулухъ ада 1838-йисан июндиз Къафкъаздин цIийи сердер генерал Е.Головиназ ихьтин малумат ганай: «…6-июндин йифиз, 7-июнь алукьдайла лезгийри эхиримжи гъилера кьведра дагъларихъай меркездиз гужлу басрух гана. Жидайралди, хенжелралди акахьай дяве гатIунна. Командирривай женг идара хъийиз жезмачир. Жидайри чпиз аман гузвачиртIани, са куьникайни кичIе тахьана аскеррал хкадарзавай дагъвийри чанда гзаф хъел аваз, датIана женг чIугвазвай. Чун тупарни кардик кухтаз тежез, низ гуьлле гудатIа тийижиз амай. Мад гъилера кьве патайни гзаф инсанар терг хьана. Кьве патани чпин терг хьайи ксар кучукна. Эхиримжи ягъунра дишегьлийри, кьуьзуьбуру ва аялрини иштирак ийизвай. Дишегьлийри регьбервал гуз-вай кIеретIри итимри хьиз эхирдалди женг чIугвазвай». (Килиг: ЦГВИА, ф. ВУА, д. 6342, л 74).

   Гуьгъуьнлай урус генералри сердердал ракъурай рапортра 1838-йисан июндин сифте кьилера са шумуд юкъуз кьиле фейи ягъунра урус пачагьдин кьушунди 30 офицер, 400-елай гзаф аскерар, 100-елай гзаф милиционерар, 10 туп ва гзаф яракьар квадарайди малумарнай ва лезгийриз регьбервал гайи бунтчийрин сиягьда кьве лезги дишегьлидин – ЦIехуьл Мелкидин ва Таватан тIварарни къалурнай. 

 

Муьзеффер МЕЛИКМАМЕДОВ