Къафкъаздикайни адан халкьарикай сифте яз малуматар ганвайди грекрин  дегь чlаварин чешмеяр я. Грекри чи эрадал къведалди VII-VI виш йисара ЧIулав гьуьлуьн къерехда чпин калонияяр туькIуьрнай. «Тарихдин буба» Геродота чи эрадал къведалди V виш йисуз Къафкъазда гзаф тайифаяр ва чIалар ава лагьана кхьенай. ЦIийи эрадин сифте кьилера яшамиш хьайи Страбона ЧIулав гьуьлуьн рагъэкъечIдай патан къерехда авай грекрин Диоскурия лугьудай колониядикай (гилан Сухумидиз мукьва чкадикай) рахадайла ихьтин малумат ганва: «Ина пудкъанни цIуд ва я садбуру лугьузвайвал, пуд виш жуьреба-жуьре тайифайрин савдагарар кIватI жезвай. Дуьньядин крар кваз кьазвачир, маса вилаятрикай хабар авачир абуруз са-садан чIалар чидач. Абур вири чара-чара яшамиш жезва. Такабурвал ва векъивал себеб яз абуру са-садахъ галаз алакъа хуьзвач. Къафкъаздин дагълара яшамиш жезвай абурун чIехи пай сармат тайифаяр я.»

    Страбоналай 30 йис гуьгъуьниз Римдин тарихчи Плиния кхьенай: «Тимосфена лугьузвайвал, вириниз сейли хьанвай Диоскуриядиз дагъларай пуд виш кьван чара-чара халкьар къвезвай. Чибуру абурухъ галаз вишни къанни цIуд таржумачидин куьмекдалди кIвалахзавай.» Грекрин ва латинрин дегь чIаварин чешмейра а халкьарикай са шумудан тIварар гьатнава. Халкьарин тIварар кьазвай сиягь ихьтинди я: абхазар, гуржияр, сванар, лезгияр, цезар ва масабур. (Килиг: В.В.Латышев. Известия писателей греческих и латинских о Скифии и Кавказе, Т. I СПб., 1890). 

    Гуьгъуьнлай юкьван виш йисара фарсарин ва арабрин тарихчийри Къафкъаздин халкьарикай малуматар ганва. Абурун сиягьар икI гатIунзава: гуржияр, абхазар, адыгеяр, лезгияр ва масабур. (Килиг: Н.А.Караулов. Сведения арабских писателей о Кавказе, Армении и Азербайджане. Сборник материалов для описания местностей и племён Кавказа, вып. 29 (Тифлис, 1901, с.1-73); вып. 31 (Тифлис, 1902, с.1-57); вып. 32 (Тифлис 1903, с.1-63); вып.38 (Тифлис, 1908, 

с.1-130). 

    XI-XII виш йисара гуржи чIалал кхьенвай «Гуржистандин уьмуьр» ктабда Къафкъаздин халкьарикай рахадайла гуржийрилай алатайла абхазрикай, адыгейрикай, осетинрикай, лезгийрикай, цезрикай ва масабурукай малуматар гузва. 

    Марагълуди ам я хьи, винидихъ тIварар кьунвай дегь чIаварин вири чешмейра лезгийри Къафкъаздин халкьарин сиягьда кьуд, бязи чIавара вад лагьай чка кьазва. Им дуьшуьшдин кар туш. Лезгияр дегь чIаварилай Къафкъаздин уьмуьрда чIехи роль къугъвазвай, вилик-кьилик квай халкьарикай тир. 

    Бязи чешмейра къалурнавайвал, лезги чIални Къафкъаздин къадим ва чIехи чIаларин жергеда авай. Юкьван виш йисарин са кьадар араб тарихчийри Къафкъаздин чIаларикай гаф кватайла, сифте лезги чIалан тIвар кьазва. Гуржийрин чIалан алим Г.В.Топуриади сифте яз цIудралди лезги гафар 4-5 агъзур йис вилик арадиз атанвайбур тирди тестикьарнава. Урусрин алим В.Шеворошкина вичин «Остров неразгаданных тайн» ктабда лезги чIалахъ 5 агъзур йис кьван тарихар авайди баянарна. Дувулар деринра авайвиляй чи халкь хьиз, чIални агъзур йисарин имтигьанрай акъатна къедалди яшамиш хьана. 

 

 Гуьлхар ГУЬЛИЕВА