Дегь заманрилай инихъ ме­цин эсерар теснифзавай лез­ги халкьдихъ халисан жавагьирар тир махар гзаф ава. Чпин дерин мана-метлебдалди абуру чи къелемэгьлийрин фикир желбнай ва гьавиляй эдебиятдин махарни арадиз атанай. Кьилди аялар патал кхьенвай эдебиятдин махарикай лагьайтIа, эвелни-эвел Дагъустандин халкьдин шаир Хуьруьг Тагьиран «Балашан зиян­кар кац» ва ада Къияс Ме­жи­довахъ галаз санал кхьей «Акьул­лу цегвни ахмакь пепе» ма­хар, Абдул Ражабован «Къаних вил», Межид Гьажиеван «Гъалиб хьа­йи кфил» махар ва са бязи ма­са эсерар рикIел хкведа. И ма­хар чпин мана-метлебдалди, сю­­жет­ралди, образралди, гекъи­гун­­ралди, эпитетралди рикIел ала­мукьдайбур я. Гьайиф хьи, чахъ аялар патал кхьенвай ихь­тин эдебиятдин махар гзаф авач.    Авайвал лагьайтIа, чи къе­ле­мэгьлияр и кардив рикIивай эгечI­ни авунвач.

     Гьа инал са месэладикай къе­тIидаказ лугьуз жеда. Гилан цIийи девирда чи зарийрин арадай аямдин и игьтияждин гъавурда авайбурни пайда жезва ва абуру аялар патал вижевай махар теснифзава. Мисал яз, чи тIвар-ван авай къелемэгьли Седакъет Ке­римовадин аялар патал кхье­­на чапдай акъудай «Рагъ хъуь­рез­ва» (2006) ва «Леян мани» (2016) ктабра гьатнавай махар къа­луриз жеда. ЧIехи тиражралди чап аву­натIани, исятдани а ктабриз игь­тияж ава. Гьа и игьтияждин гъа­вурда авай чи жегьил къелемэгьли Азизрин Севдади шумуд йисар я «Самур» газетдин чинриз аялар па­тал кхьенвай махар акъудиз. Адан махар кIелдайбуру хъсандиз кьабулзава ва абуру редакциядиз разивалдай чарар ракъурзава.

     И йикъара жегьил зариди «Фи­­ри яру шив» тIвар гана чIехи ти­раждалди чапдай акъуднавай ви­чин сад лагьай махарин ктаб­далди гъвечIи кIелдайбур лугьуз тежедай кьван шадарна. Ктабдин редактор Седакъет Керимова, шикилар чIу­гур­ди Саида Че­бо­--тарёва я. Суьгьуьрдин, яшайишдин, гьай­ван­­рикай туькIуьрнавай дерин ма­на-метлебдин махар ранглу ши­­килралди тамамарзавай, вини де­режадин ерида аваз чапнавай и ктаб чи аялар патал багьа савкьват я.

Сад лагьай ктабда автордин агалкьунар квекай ибарат я? Малум тирвал, сикI чи халкьди амалдар гьайван яз гьисабда, махарани ам гьа икI дуьшуьш жеда. И тенденция Азизрин Севдадини вичин бязи махара хвенва. Месела, «Руфун жувалай агъуз я» махунин кьилин игит тир сикI гзаф амалдар, фагьум авай, жанавурдиз гъалиб жезвай гьайван я. Ингье «Хъсан­вилихъ ялун» махуна авторди виш йисара адет хьанвай тенденция чIурзава. Ада амалдар гьайвандиз маса виляй килигзава ва хъсан къилихрин, регьимлу сикIрен образ яратмишзава. Вичин бубайрин пис амалрикай регъуь хьана хъсанвилерихъ ялиз алахъзавай сикIре нуькIрен шарагриз, къуьрен шапIайриз, севрен балайриз куьмек гузва. Ингье ада жанавурдиз, севрез ва маса гьайванриз вич виликан сикI туширди, хъсанвилихъ дегиш хьанвайди я лугьузва­тIани, садни адан чIалахъ жезвач. СикIрен «ву­чиз садни заз хъсанвал ийиз кIан­за­вайдан чIа­лахъ жез­вач?» – суалдиз типI­ре ихь­тин жаваб гуз­ва: «Ви тIвар фадлай амалдар хьиз акъатнава. Гила гьикьван ала­хъайтIани вавай а тIвар алудиз же­дач». Махуни «писвилихъ тIвар акъа­тунилай чан акъатун хъсан я» бубайрин мисалдал гъизва ва ан­жах хъсан крарихъ яла лагьай идея теблигъзава.

     «Дуствилин аламат» махуна их­­тилат сикIрен шарагдинни къуь­рен шапIадин дуствиликай физва. Абур кIеви дустар хьуниз килиг тавуна шапIадин дидени сикIрен шарагдин буба и чирхчирвилин акси я. Абуру ихьтин дуствал мум­кин туш лугьузва. Ингье ша­пIадини шарагди масакIа фа­гьум­зава ва абуруз виш йисарин душ­манвал арадай акъудиз кIан­зава. Эхирни таму цIай кьурла сикI­рен шарагди къуьрен хизан кьи­никьикай куьтягьзава. Дуст­ви­ли кьве хизанни хуьзва. Гьа идал­ди автордиз цIийи несилри цIи­йикIа фагьумзавайди, абурухъ гьар жуьредин душманвилер ара­дай акъудна ислягьвилелди яша­миш хьунин ният авайди къу­луриз кIанзава. Ада куьгьне тен­денциядиз маса виляй ки­лиг­зава ва чи эдебиятдин махариз цIи­йивал гъизва.

     Дуствални вафалувал теб­лигъ­завай автор­ди дуст авачирдини тек тар са гафар я, дустар пара хьун девлет я, дуст далудихъ галай дагъ я лугьузва ва гзаф махара и идеяяр теблигъзава. «Санал тIуьр фу» махуна дуствили пачагьдин хва кесибрин аялрив агудзава, дустари ам хъсанвилихъ дегишарзава. «Ширин мез» махуна атIугъай, мез туькьуьл гада дуствилин куь­мекдалди умун къилихрин кье­гьалдиз элкъвезва. Гьа икI, дуст­вал суьгьуьрдин махарани гьар жуьредин четинвилеризни душ­манриз гъалиб къвезва. «Фи­ри яру шив» махуна викIегь гада­дини шивди анжах дуствилин куь­мекдалди нефс къати тахай ди­дедал гъалибвал къачузва.

     Ктабда гьатнавай яшайишдин махарни гзаф марагълубур я. Санлай къачурла и махари акьул бахтлувилин лишан я, акьул­луди женгина гьамиша гъа­либ жеда, зегьмет чIугурла кьис­мет­ни жагъида, хъсан крар ийиз сад­рани геж туш, ни чарадаз пис­вал авуртIа, адав жаза агакь хъи­йида хьтин мана-метлебдал гъиз­ва. «Свас жагъурай кьегьал», «Хъсан­ви­лиз писвал», «Иервилихъ гел­къвей пачагь», «Кьве вах» хьтин ма­хари гьахълувал, инсанвал, ада­лат, мердвал вяз ийизва. Амалдарар, гьарамдин рекье авайбур рус­вагьзава. И махара авторди чи халкьдин махара авай неси­гьат­чивилин метлеб хвенва. Неси­гьатдин руьгь квай и махари кIел­дайбуруз тербиядин эсер ийи­дайди шаксуз я.

     Авторди къелемдиз къачунвай махар цIийи жуьрединбур я лу­гьуз жеда. Абур чпиз хас чIа­лал теснифнава. Рангар ядай га­фарикай, гекъигунрикай ва чIа­лан маса такьатрикай хъсандиз мен­фят къачунва. Махарин чIал цIал­цIамди, иерди, кIелдайбурун фи­кир желбдайди я. Са гафни авачиз, же­гьил къелемэгьли Азизрин Сев­дадин «Фири яру шив» ктаб чи эдебиятдин махарин хазина дев­летлу ийизвай ктаб я. Чна и рекьяй автордиз мадни чIехи агалкьунар тIалабзава.

 

Муьзеффер МЕЛИКМАМЕДОВ