ЦIийи ктабар | 4(330) 2019


Дегь заманрилай инихъ мецин эсерар теснифзавай лезги халкьдихъ халисан жавагьирар тир махар гзаф ава. Чпин дерин мана-метлебдалди абуру чи къелемэгьлийрин фикир желбнай ва гьавиляй эдебиятдин махарни арадиз атанай. Кьилди аялар патал кхьенвай эдебиятдин махарикай лагьайтIа, эвелни-эвел Дагъустандин халкьдин шаир Хуьруьг Тагьиран «Балашан зиянкар кац» ва ада Къияс Межидовахъ галаз санал кхьей «Акьуллу цегвни ахмакь пепе» махар, Абдул Ражабован «Къаних вил», Межид Гьажиеван «Гъалиб хьайи кфил» махар ва са бязи маса эсерар рикIел хкведа. И махар чпин мана-метлебдалди, сюжетралди, образралди, гекъигунралди, эпитетралди рикIел аламукьдайбур я. Гьайиф хьи, чахъ аялар патал кхьенвай ихьтин эдебиятдин махар гзаф авач. Авайвал лагьайтIа, чи къелемэгьлияр и кардив рикIивай эгечIни авунвач.
Гьа инал са месэладикай къетIидаказ лугьуз жеда. Гилан цIийи девирда чи зарийрин арадай аямдин и игьтияждин гъавурда авайбурни пайда жезва ва абуру аялар патал вижевай махар теснифзава. Мисал яз, чи тIвар-ван авай къелемэгьли Седакъет Керимовадин аялар патал кхьена чапдай акъудай «Рагъ хъуьрезва» (2006) ва «Леян мани» (2016) ктабра гьатнавай махар къалуриз жеда. ЧIехи тиражралди чап авунатIани, исятдани а ктабриз игьтияж ава. Гьа и игьтияждин гъавурда авай чи жегьил къелемэгьли Азизрин Севдади шумуд йисар я «Самур» газетдин чинриз аялар патал кхьенвай махар акъудиз. Адан махар кIелдайбуру хъсандиз кьабулзава ва абуру редакциядиз разивалдай чарар ракъурзава.
И йикъара жегьил зариди «Фири яру шив» тIвар гана чIехи тираждалди чапдай акъуднавай вичин сад лагьай махарин ктабдалди гъвечIи кIелдайбур лугьуз тежедай кьван шадарна. Ктабдин редактор Седакъет Керимова, шикилар чIугурди Саида Чебо--тарёва я. Суьгьуьрдин, яшайишдин, гьайванрикай туькIуьрнавай дерин мана-метлебдин махар ранглу шикилралди тамамарзавай, вини дережадин ерида аваз чапнавай и ктаб чи аялар патал багьа савкьват я.
Сад лагьай ктабда автордин агалкьунар квекай ибарат я? Малум тирвал, сикI чи халкьди амалдар гьайван яз гьисабда, махарани ам гьа икI дуьшуьш жеда. И тенденция Азизрин Севдадини вичин бязи махара хвенва. Месела, «Руфун жувалай агъуз я» махунин кьилин игит тир сикI гзаф амалдар, фагьум авай, жанавурдиз гъалиб жезвай гьайван я. Ингье «Хъсанвилихъ ялун» махуна авторди виш йисара адет хьанвай тенденция чIурзава. Ада амалдар гьайвандиз маса виляй килигзава ва хъсан къилихрин, регьимлу сикIрен образ яратмишзава. Вичин бубайрин пис амалрикай регъуь хьана хъсанвилерихъ ялиз алахъзавай сикIре нуькIрен шарагриз, къуьрен шапIайриз, севрен балайриз куьмек гузва. Ингье ада жанавурдиз, севрез ва маса гьайванриз вич виликан сикI туширди, хъсанвилихъ дегиш хьанвайди я лугьузватIани, садни адан чIалахъ жезвач. СикIрен «вучиз садни заз хъсанвал ийиз кIанзавайдан чIалахъ жезвач?» – суалдиз типIре ихьтин жаваб гузва: «Ви тIвар фадлай амалдар хьиз акъатнава. Гила гьикьван алахъайтIани вавай а тIвар алудиз жедач». Махуни «писвилихъ тIвар акъатунилай чан акъатун хъсан я» бубайрин мисалдал гъизва ва анжах хъсан крарихъ яла лагьай идея теблигъзава.
«Дуствилин аламат» махуна ихтилат сикIрен шарагдинни къуьрен шапIадин дуствиликай физва. Абур кIеви дустар хьуниз килиг тавуна шапIадин дидени сикIрен шарагдин буба и чирхчирвилин акси я. Абуру ихьтин дуствал мумкин туш лугьузва. Ингье шапIадини шарагди масакIа фагьумзава ва абуруз виш йисарин душманвал арадай акъудиз кIанзава. Эхирни таму цIай кьурла сикIрен шарагди къуьрен хизан кьиникьикай куьтягьзава. Дуствили кьве хизанни хуьзва. Гьа идалди автордиз цIийи несилри цIийикIа фагьумзавайди, абурухъ гьар жуьредин душманвилер арадай акъудна ислягьвилелди яшамиш хьунин ният авайди къулуриз кIанзава. Ада куьгьне тенденциядиз маса виляй килигзава ва чи эдебиятдин махариз цIийивал гъизва.
Дуствални вафалувал теблигъзавай авторди дуст авачирдини тек тар са гафар я, дустар пара хьун девлет я, дуст далудихъ галай дагъ я лугьузва ва гзаф махара и идеяяр теблигъзава. «Санал тIуьр фу» махуна дуствили пачагьдин хва кесибрин аялрив агудзава, дустари ам хъсанвилихъ дегишарзава. «Ширин мез» махуна атIугъай, мез туькьуьл гада дуствилин куьмекдалди умун къилихрин кьегьалдиз элкъвезва. Гьа икI, дуствал суьгьуьрдин махарани гьар жуьредин четинвилеризни душманриз гъалиб къвезва. «Фири яру шив» махуна викIегь гададини шивди анжах дуствилин куьмекдалди нефс къати тахай дидедал гъалибвал къачузва.
Ктабда гьатнавай яшайишдин махарни гзаф марагълубур я. Санлай къачурла и махари акьул бахтлувилин лишан я, акьуллуди женгина гьамиша гъалиб жеда, зегьмет чIугурла кьисметни жагъида, хъсан крар ийиз садрани геж туш, ни чарадаз писвал авуртIа, адав жаза агакь хъийида хьтин мана-метлебдал гъизва. «Свас жагъурай кьегьал», «Хъсанвилиз писвал», «Иервилихъ гелкъвей пачагь», «Кьве вах» хьтин махари гьахълувал, инсанвал, адалат, мердвал вяз ийизва. Амалдарар, гьарамдин рекье авайбур русвагьзава. И махара авторди чи халкьдин махара авай несигьатчивилин метлеб хвенва. Несигьатдин руьгь квай и махари кIелдайбуруз тербиядин эсер ийидайди шаксуз я.
Авторди къелемдиз къачунвай махар цIийи жуьрединбур я лугьуз жеда. Абур чпиз хас чIалал теснифнава. Рангар ядай гафарикай, гекъигунрикай ва чIалан маса такьатрикай хъсандиз менфят къачунва. Махарин чIал цIалцIамди, иерди, кIелдайбурун фикир желбдайди я. Са гафни авачиз, жегьил къелемэгьли Азизрин Севдадин «Фири яру шив» ктаб чи эдебиятдин махарин хазина девлетлу ийизвай ктаб я. Чна и рекьяй автордиз мадни чIехи агалкьунар тIалабзава.
Муьзеффер МЕЛИКМАМЕДОВ

Комментарии к статье
Будьте первым кто оставит комментарий к статье.Оставить комментарий