Вучиз ятIани эхиримжи вахтара Азербайжандин ва Россиядин бязи газетри лезгийрикай кхьидайла «кьадардал гьалтайла тIимил халкь» ибара фад-фад кардик кутазва. И кьиляй лугьун, гзафни-гзаф рикIик хкIурдай гафар я. Вучиз лагьайтIа и гьукуматрин эхиримжи сиягьдиз къачунрин нетижайрив ва статистикадин органри гайи малуматрив гекъигайтIа, Россияда лезгийрин кьадар 476 агъзурдалай, Азербайжанда 180 агъзурдалай гзаф я. Гьакъикъатда Россияда (Дагъустанни галаз) лезгийрин кьадар къалурнавайдалай гзаф, Азербайжанда лагьайтIа, са шумудра артух я. Гьар гьикI ятIани, вичин кьадар гьа статистикадин делилралди 656 агъзурдалай гзаф тир са халкьдиз кьадардал гьалтайла тIимил халкь лугьуз женни? Эсиллагь ваъ! Бес кьадардал гьалтайла тIимил халкь вуч я? Гьа и суалдиз жаваб яз Дагъустандин ихьтин халкьарикай лугьуз кIан я.

     1999-йисан 5-мартдиз РФ-дин Гьукуматдин Думади Россиядин кьадардал гьалтайла тIимил тир халкьарихъ галаз алакъалу яз кьабулай къарардив гекъигайтIа, ихьтин халкьарихъ чпин бубайрин чилерал яшамиш жезвай, чпин ацукьун-къарагъун хвенвай, кьадар 50 агъзурдалай тIимил тир халкьар акатзава. Къарарда Дагъустандин тIвар гзаф халкьар яшамиш жезвай республика хьиз кьилди къейд авунва ва адаз вичин чилерал алай ихьтин халкьар тайинардай ва    РФ-дин кьадардал гьалтайла тIимил халкьарин сад тир сиягьдик кутадай ихтияр ганва.

     Идалай кьулухъ, яни 2000-йисан 18-октябрдиз Дагъустандин гьукуматди «Дагъустан Республикадин чкадин кьадардал гьалтайла тIимил халкьар» тIвар ганвай къарар кьабулна. Вучиз ятIани и къарарда агъулрихъ, рутулрихъ, ногъайрихъ галаз санал лезгияр, аварар, азербайжанвияр, даргияр, къумукьар, лаквияр ва табасаранвиярни кьадардал гьалтайла тIимил халкьар хьиз къалурнава. Аквадай гьаларай, лезгияр ихьтин халкь хьиз къелемдиз гузвайбуру гьа и къарар асасдиз къачунва. Абуру талукь къарардин кимивилер, ана кьадардал гьалтайла тIимил тир халкьар дуьздаказ тайинарнавачирди кьатIузвач.

     Гьакъикъатда Дагъустанда ихьтин халкьарик 20 этнос акатзава. Абурукай анжах кьуда – агъулри, татри, цIахурри ва рутулри талукь статус къачунва. Авайвал лагьайтIа, и карди Дагъустанда лезги чIалан группадик акатзавай агъулрин, рутулрин ва цIахуррин гьалар са кьадар кьезиларна. Вучиз лагьайтIа кьадардал гьалтайла тIимил тир халкьарин чIал, меденият хуьн паталди Россиядин гьукуматди са бязи куьмекар гузва. Ихьтин куьмекри халкьдин яшайишдизни таъсирзава, абурун кьадар къвердавай пара жезва. Эгер 1938-йисуз агъулрин кьадар 9,9 агъзур кас тиртIа, 2002-йисан сиягьдиз къачунра Дагъустанда абурун кьадар 23,3 агъзур касдив, Россияда 28 агъзур касдив агакьнава. 1938-йисуз рутулар 14,6 агъзур кас тир, 2002-йисуз Дагъустанда абурун кьадар 24,3 агъзур кас, Россияда 30 агъзур кас тирди къалурнава. Рутулар хьиз цIахуррин кьадарни кьведра артух хьанва. 1938-йисуз Дагъустанда 4,6 агъзур цIахур яшамиш жезвайтIа, 2002-йисуз абурун кьадар 8,17 агъзурдав, Россияда 10 агъзурдав агакьнава. Са гафни авачиз, и халкьариз къалурзавай къайгъударвал вини дережадинди туш, абурун гзаф месэлаяр гьелени гьялнавач.

     Гила амай 17 халкьдикай лугьун. Андияр, арчияр, ахвахар, багулалар, годеберинар, гунзибар, дидояр (цезар), къайтагъар, каратинар, тиндинар, хваршинар, чамалалияр, кубачияр, терекемеяр-падарар кьадардал гьалтайла тIимил халкьар тушни? Къайтагърин машгьур къелемэгьли Патимат Тазаева гзаф йисара и суалдиз жаваб жагъуриз алахъна. Шумудни са макъалаяр кхьена вичин халкь паталди талукь статус тIалабна. Ингье и тIалабун садани кваз кьунач. Гьа инал лугьун хьи, къайтагъар чпиз махсус тарих авай халкьарикай я. ХV виш йисарин эхирра ва ХVI виш йисарин эвелра къелемдиз къачунвай «Къаракъайтагъдин тарихда» къайтагърин Даркэ ва Урчамуле хуьрера кьиле фейи дявейрикай, Башри, Бутри, Ургагьи ва маса хуьрерин агьалийри чапхунчийрин аксина чIугур женгерикай гегьеншдиз кхьенва.

    1395-йисуз Тимурленга Къайтагъ вилаятдин агьалийриз дуван кьуна. Тарихчийри кхьизвайвал, и пехъи чапхунчиди къайтагърин хуьрер цIай яна кана, вишералди инсанар турунай акъудна. Сагъ амай агьалияр катна маса вилаятриз фена, Къайтагъ ичIи хьана. Са кьадар вахтар алатайдалай кьулухъ къайтагъвийри чпин вилаят цIийи кьилелай кIвачел акьалдарна.

     ХVIII виш йисарин сифте кьилера къайтагъвийри уцмий Агьмед хан кьиле аваз лезги Гьажи Давудан кьушунриз куьмекар гана сефевияр Дагъустандайни Азербайжандай чукурна. Дагъустандин Тарихдин, ЧIалан ва Эдебиятдин Институтдин гъилин хатIарин фондуна хуьзвай «Уцмийрин Дагъустанда дявеяр ва иранвийрихъ галаз женгерин тарих» хроникада (ф. 1, оп 1, д. 287) и вакъиайрикай генани гегьеншдиз кхьенва. Вичихъ ихьтин къагьриманвилин тарихар авай са халкь тарихдин сегьнедай вучиз акъатна кIанзава?

     Къайгъусузвилин нетижа яз чна тIварар кьур 17 халкьдин кьилел советрин девирда чIехи мусибатар атана. Делилриз вил вегьен: 1938-йисуз арчивийрин кьадар 1,1 агъзур кас тир. 2002-йисуз 0,007 кас я. Багулалрин кьадар 4,9 агъзурдалай 0,018-дал, къайтагърин кьадар 17,2 агъзурдалай 0,004-дал, тиндинрин кьадар 5,8 агъзурдалай 0,033-дал, чамалалийрин кьадар 5,7 агъзурдалай 0,003-дал аватна. Чпин кьадар 4,1 агъзур кас тир ботлихрикай са касни амукьнач. Гьа икI, 1938-йисуз 11 халкьдин: арчийрин, багулалрин, ботлихрин, гинухрин, годоберинрин, гунзибрин, къайтагърин, кубачийрин, тиндинрин, хваршинрин ва чамалалийрин кьадар санлай къачурла 47,2 агъзур кас тир, 2002-йисуз и рекъем 1,7 агъзур хьана. Яни 47 агъзурни 200 касдикай са агъзурни 734 кас амукьна. Санлай Дагъустандин демографиядин картадай 11 халкь квахьдай гьалдиз атана. Анжах андийрилай, бежтинрилай, дидойрилай, ахвахрилай ва каратинрилай са гужалди чеб хуьз алакьна. Алай вахтунда абурун гьаларни хъсанзавач.

     Эгер Дагъустандин гьукуматди РФ-дин Гьукуматдин Думади 1999-йисан 5-мартдиз кьабулай къарардикай дуьздаказ менфят къачунайтIа, кьадардал гьалтайла тIимил тир халкьарин статус дуьздаказ тайинарнайтIа, икI жечир. Гьукуматди и республикадин 21 этнос РФ-дин кьадардал гьалтайла тIимил тир халкьарин умуми сиягьдик кутуна кIанзавай. Россиядин маса регионрилай и кар вахтунда кьилиз акъудиз алакьна. Россиядин Гьукуматди инра авай халкьарин чIал ва меденият вилик тухун паталди гзаф пулар ахъайна. Дагъустанди и кьезилвилерикай менфят къачунач. Ихьтин татугайвилер арадай акъудна вири халкьариз са виляй килигна кIанзавай чкадал къе маса манийвилер арадал гъизва, дидед чIалан тарсарин сятар тIимиларзава. Чара-чара халкьарин чIал ва меденият вилик тухун паталди алай девирдив кьадай цIийи программаяр туькIуьрна кардик кутазвач. Гьавиляй хайи халкьдихъ рикI кузвай гьар са ватанпересдиз виш йисара чапхунчийривай терг ийиз тахьай халкьар къайгъусузвили терг авуникай кичIе я.

 

Муьзеффер МЕЛИКМАМЕДОВ