Чи дегь хуьрерикай тир Мучугърин тIвар са шумуд тарихдин чеш­меда дуьшуьш жезва. Мисал яз Мегьамед Рафидин XIV виш йисариз талукь хроника, Магьмуд Хиналугъвидин 1456-йисуз туь­­­кIуьрнавай хроника, Ме­гьа­­мед Аваби Акташиди XVII виш йисариз туьхкIуьрай «Дер­бен­днаме», урусрин тарихчи Н.И.Веселовскийди XIX виш йи­сарин эхирра гайи малуматар ва маса чешмеяр къалуриз жеда.

     Винидихъ тIварар кьур чеш­мейрай малум жезвайвал, Мучугъ яракьар расзавай ва женгинин бал­кIанар хуьзвай макан тир. XIV виш йисариз Къазикъумухдин  шам­халди гьар йисуз Кьурагьай ва Мучугъай 400 балкIан къа­чузвай. Гуьгъуьнлай маса гьа­ким­рини и кар давамарна. 1588-йисуз Туьркиядин султан III Мурада Къази бег Рутулдин хан­виле тайинарайдалай кьулухъ и ханлух гзаф гужлу хьанвай ва къун­ши гьакимри Къази бегдикай вил ягъадай. А вахтунда Рутул яракьралди таъминарзавай хуь­рерин арада Мучугъни авай. Ханлухди гьар йисуз инай 200 балкIан тухузвай.

     Мучугъвияр гьакIни душ­ман­рикай чпин чилер хуьз алакьдай кьегьал ксар тир. 1512-йисуз Ширваншагь II Ибрагьима (адаз Шейх Шагь лугьудай) Куьредин ва Кьулан вацIун кьиблепатан са шумуд лезги хуьр кьуна. А чIавуз адахъ галаз женг чIугун патал мучугъвиярни кIвачел къарагъна. Шагьди ракъурай чIехи кIеретIди Мучугъал вегьейла чкадин агьа­лийри кьегьалвилелди женг чIу­гуна. Къунши хуьрерин агьа­ли­ярни абуруз куьмек гуз атана. ЦIуд юкъуз кьиле фейи дяведа му­чугъвияр муьтIуьгъ хьанач ва абуру чпин къуншийрин куь­мекдалди шагьдин кIеретI ку­кIварна.

 

Агъаверди АЛИВЕРДИЕВ

 

     Мучугъ хуьруьн  агъса­къалрикай тир чи къелемэгьли Агъа­верди Аливердиев гзаф йи­сара гьакъисагъвилелди кIва­лахна жуьреба-жуьре къул­лугъар кьилиз акъудай кас я. Ада вичин хайи хуьре хьиз, халкьдин патайни гьуьрмет къазанмишнава. Хайи халкь­дални хайи чIалал гзаф рикI алай ада чи рикIел аламачир цIудралди къадим гафар винел акъудна. Гьикаяярни шиирар кхьизвай, вич «Самур» газетдин дуст тир, адан гьар тилит цIарни тутуна кIелзавай Агъаверди умун къилихрин, къай­гъудар инсан хьиз чешнелу я. Фад-фад редакциядиз зенгер ийида, газетдин цIийи тилитар хабар кьада. «Самурди» адан са кьадар гьикаяяр ва хкетарни чапнава.

     Алай вахтунда чи къе­ле­м­эгьлиди вичин уьмуьрдин юлдаш Диларадин хатурдиз бахшнавай ктаб чапдиз гьа­зурзава. Шииррикай, гьи­ка­яй­рикай ва рикIел хкунрикай ту­ькIуьрзавай ктабда А.Али­вердиева вичин хайи хуьруьз бахшнавай шиирарни гьатда.

 

НЕЗИФЕ КЪАФЛАНОВА

 

     Мучугъ хуьруьн юкьван мек­тебдин лап хъсан му­ал­лим Незифе Къафланова ви­чин ватандални лезги чIа­лалди дамахзавай инсан я. Азер­байжан чIалан ва эдебиятдин  тарсар гуз­вай ада, аялриз лезги чIал­ни рикIивай кIанарзава. Хуь­руьн дуьнья акунвай ин­санривай цIудралди маниярни ми­салар кIватIнавай Незифе Къафланова шумуд ийсар я чи фольклордин инжийрихъ гелкъвез. Адан эдебиятдални чIалал хьиз, тарихдални гзаф рикI ала. “Гьар са халкьдиз вичин тарих чир хьунухь герек я”, - лугьуда муаллимди. Ихьтин чирвилери инсандихъ дамах кутада.