Дагъустанда тIвар-ван авай, халкь­дин адетар хуьзвай, хайибуруз гьуьр­метзавай къени хизанрикай гаф кватайла, гзафбуру Фатуллаеврин - шаир Азиз Алеман хизандин тIвар кьада. «Им вирибуруз чешне яз къалуриз жедай халисан лезги хизан я: гъвечIи-чIехи чидай, веледриз диде-бубадин къадир авай хизан. Ана Азиз Алеман гаф виридаз къанун я. Халисан буба я ам, вичин веледриз кутугай тербия ганва. Веледарни хайибурал рикI алай, зегьмет кIани, гзаф чирвилер авай аялар я», - лугьуда инсанри. 

     Чи тIвар-ван авай шаир, критик Азиз Алемахъ галаз таниш хьун зи эрзиман тир. Шумудни са йисара вичин ктабралди чаз хайи чIал, лезги шиират кIанарай и сейли къелемэгьли садрани акунвачир заз. Эхиримжи йисара шаир пенсиядиз экъечI­наватIани, яратмишунрин яцIа авайди хъсан­диз чизвай заз. 

И мукьвара зи телефондиз зенг атана. Ам Азиз Алем тирди чир хьайила, зи хвешивилин и кьил а кьил авачир. Магьачкъаладай зенг авур шаирди зи «Квахьай йикъарган» ктаб  кIелнавайди малумарна, зун тебрикна, ви­чин разивал къалурна. Агъсакъал къе­лемэгьлидин и къайгъударвили зак лувар ку­туна.  «ЧIехи инсанрихъ чIехи рикI жеда» - фикирна за. Азиз муаллимди: «Ма­гьач­къаладиз атайла, чи кIвализ илиф, ви романдихъ галаз алакъалу яз лугьудай фикирар ава захъ», - лагьана. 

     «Самур» газетдиз адакай кьилдин макъала акъудун ният аваз шаирдихъ галаз гуьруьшдиз фена зун и мукьвара. Адан кIвалин ракIар иер са дишегьлиди ахъайна. «Зун Туьквезбан я», - лагьана заз кIвализ теклифна. «Ингье Азиз Алеман илгьамдин пери, - фикирна за, - икьван иер дишегьлидин кьилив шаир тахьун мумкин яни?»

     Чи ванцел Азиз муаллим экъечIна. На лугьуди, дагъдин кьвал акъатна зи вилик. И кьакьан буйдин, гьайбатлу инсандин чина авай мили хъвердикай зи рикIиз чимивал чкIана. Адан кьилин чIарарални къалин рацIамрал, на лугьуди, жив ацукьнавай. 

     И кIвале за жув гьасятда хайибурун кьула авайди хьиз гьиссна. И ихтилатдал рикI алай, мугьманперес инсанрихъ галаз суьгьбетдихъ кьил акахьна вахт гьикI алатнатIани байихнач за. Я Туьквезбана суфрадал гъизвай дадлу тIямрикай, я Азиз Алеман зарафатар квай ихтилатрикай тух хьун мумкин тушир. 

     Азиз Алема вичин пуд хцелни кьве ру­шалди дамахзавайди адан суьгьбетрай кьа­тIана за. Абурукай  кьуда – Венеради, Милрада, Эльмана ва Райсамади Дагъустандин Гьуку­матдин Университет, Нурема лагьайтIа, Да­гъус­тандин Хуьруьн Майишатдин Акаде­мия акьалтIарнава. Милрадакайни Райса­мадикай тIвар-ван авай журналистар хьанва. Милрад Фатуллаева «Молодежь Дагестана», «Махач­калинские известия», «Дагестанская прав­да», «Независимая газета» хьтин печат­дин органра мухбирвиле, «Настоящее вре­­мя» газетдин кьилин редакторвиле кIва­­лах­на. Алай вахтунда ам «Дербент» Ин­формациядин Агенстводин директор я. Рай­сама Фатуллаевади «Дагестанская прав­да» газетдин завотделвиле, «Лезгинские извес­тия» газетдин кьилин редакторвиле кIвалахна. 

     Азиз Алеман яратмишунриз адан вичин гафари халисан къимет гузва: «Зи кьилел кьуьд ала, гъилера гад ава, рикIе - гатфар, амма заз виридалайни багьа вахт зул я: сад лагьайди, зулуз цицIибар гьисабда, кьвед лагьайди, къвери йис патал тумар гьазурда, пуд лагьайди - им зун патал иллаки важиблу я, зулуз зи илгьамди ирид цавуз лув гуда.

     Гьар са касдихъ вичин «алем» ава. Шаирдин «алем» адан яратмишунар я. Алем лугьудай литературадин псевдоним къачуналди за, гьелбетда, жуван тема тайинарна. Зи тема вири алем я. Якъин, ихьтин малумат са кьадар къариба акун мум­кин я. Гьакъикъатда за уьмуьрдин са терефни инкарзавач, акси яз, адан вири «девлетар» кьабулзава: муракабвал, сирлувал, гуьзелвал ва икI мад. Гьа са вахтунда, месела, цуькведикай кхьиз хьайитIа, зи фикирда чилин шар ава, чилин шардикай кхьиз хьайитIа - цуьк. Куьрелди, зун диалектик я.»

     Азиз Алем (Фатуллаев) 1938-йисан 19-февралдиз Бакудин Мердакан поселокда дидедиз хьана. Буба Шихбинет Ватандин ЧIехи дяведиз фейила, Азизан пуд йис тир. Адан диде Къизлер вичин кьве гъвечIи аялни галаз Бакудай хайи  ватандиз - Докъузпара райондин Мискискар хуьруьз хтана. Азизан аял чIавар ина фена. Ина ирид йисан, Усугъчайдал юкьван мектеб акьалтIарна. Шаирвилин алакьунри, гьакIни хайи чIа­лаз авай кIанивили ам Дагъустандин пед­ин­сти­тутдин тарихдинни филологиядин фа­куль­тетдиз гъана. Ингье инаг куьтягьиз тIимил амаз  ам вичин рикIин тIалабуналди  Москвадин М.Горькийдин тIварунихъ га­лай Литературадин Институтдик экечIна. Инаг акьалтIарай къелемэгьлиди вичин уьмуьр журналистикадизни поэзиядиз бахш авуна. Ада «Коммунист» газетдин ме­дениятдин отделдин заведишвиле, лезги чIа­лал акъатзавай «Самур» журналдин редакторвиле, ахпа Дагъустандин ирид чIалал акъатзавай «Литературадин Дагъус­тан» ва «Кард» журналрин сад хъувунвай 12 редакцийдин кьилин редакторвиле кIвалахна.

     Сифте вич кIелдайбуруз критик хьиз чи­рай А.Алеман къелемдикай хкатай макъа­лайри лезги критика вилик тухуник кьетIен пай кутуна. Ада Къияс Межидов, Зияудин Эфен­диев ва маса кхьирагрин эсеррикай кхьей макъалайралди чи арадиз цIийи фа­гьумарни кьатIунар авай, хайи эдебиятдиз дуьньядин эдебиятдин тIалабунралди ки­лиг­завай критик атанвайди малумарна. Ам Москвада, Ереванда, Ростовда, Орджон­икид­зеда ва маса шегьерра кьиле фейи критикрин семинаррин иштиракчи хьана. ТIвар-ван авай кхьираг ва журналист Д.Трунова Азиз Алемаз «Лезгийрин Белинский» тIвар ганай.  

     Лезги чIалал шиирар кхьин аял чIавалай Азиз Алеман рикI алай кар тир. Адан сифте шиир 1957-йисуз «Коммунист» газетдиз акъатна. «Кумир на зи рикI» тIвар алай и шиирдалди Азиз Алема вич кьетIен хатI авай шаир тирди малумарна. Гьа йисуз «Дуствал» альманахдиз адан «Абуру къени фикирзава» сатирадин  гьикая акъатна. Гьа чIавалай къе­далди Азиз Алеман тIвар лезги ва урус чIал­арал акъатзавай газетринни журналрин чинра фад-фад дуьшуьш жезва. 1963-йисуз адан «Алмасдин кIусар» тIвар алай сад лагьай ктаб басма хьана. 

     А чIавар Азиз Алема икI рикIел хкизва: “Зун хайи литературадиз дуьньядин поэ­зиядай атанай. Зи яратмишунар дуьнья­дин поэзиядин ракъинин нурарик кваз лез­ги чилел экъечIнавай тар хьиз я. Жуван абинар (принципар) тестикьарун патал гьам печатдин органра, гьам дустарин, гьамни кхьирагрин кьула ара датIана женг тухвана кIанзавай. За чи поэзиядин сеняткарвилин сергьятар гегьеншарна, абур дуьньядин медениятдин чIукуниз элкъуьрнай”.

     Гьа икI, шаирдин яратмишунра гзаф формаярни жанраяр пайда хьана. Абурук сонет, триолет, октава, тамхаз, танка, хокку, памфлет, эпитафия, эпиграмма, ритурнель, рондо, рондель, буриме, хайлан, элван, пантум ва масабур акатзава. Идалай гъейри, ада поэзиядиз сифте яз  музыкадинни хару­сенят­дин экспромт, токкато, ноктюрн, арабеска, этюд, соната, сюита, симфония, рапсодия, вариация, фантазия хьтин формаярни жанраяр гъана.

     Ихьтин цIийивилер ада шиирдин мет­ри­кадик, рифмадик, цезурадик, фони­ка­дик кутуна. Къейд авуна кIанда хьи, ада чи милли поэзия дуьньядин поэзиядин фор­майривни жанрайрив девлетлу авуни­лай гъейри, гьакIни вичин кьилдин фор­маярни жанраяр арадал гъана. Месела, алай аямдин эдебиятдин терминрин гафар­ганра муьжуьдцIарарин тек пуд форма ава: триолет, сицилиана, октава. Азиз Але­ма, вичи лагьайвал, абурун 50-далай гзаф фор­ма арадал гъана. Ихьтин формаяр ада триолетрикайни туькIуьрнава. Адан 2,3,4,5,6 тахан триолетар ва триолетрин тажнах чпиз тешпигь авачирбур я. Ада гьакIни чи эде­биятдиз сифте яз 1,3,7,9 цIарцIин ва маса жуьредин шиирар гъана. 

     «Са къужах нурар»,  «Рехи тар», «Лекь­рен гвен», «Крчар алай лам» ва маса ктабар кIелдайбуру хъсандиз кьабулай шаирдин къад йисуз са ктабни акъатнач. Ингье вичин 75 йисан юбилейдихъ галаз алакъалу яз «Къакъаравай сабур» тIвар ганвай 12 лагьай ктабдалди ада вич шиирдин вулкан тирди, ам юза хьанвайди мад гъилера субутна. 

     Шаирдин поэзиядин кьетIенвилери чара-чара вахтара чи гзаф  къелемэгьлияр вичихъ ялна.   Филологиядин илимрин кандидат, кхьи­раг Жамиля Гьасановадин «Азиз Алеман лирика» монографияни дуьшуьшдай арадиз атанвач. Монографияди шаирдин хатIунин кьетIенвилер кьатIудай мумкинвал гузва. Шаирдин тежгелри лагьайтIа, филологиядин илимрин кандидат хьун патал, вичихъ ала­кьунар авай  жегьил къелемэгьли Мегьамед Ибрагьимоваз илим­дин ахтармишунар туху­дай илгьам га­на. Шаирдин поэзиядин чIалан кьетIен­виле­­­рикай Эмиля Алимовади кьиле тухуз­вай илимдин ахтармишунарни фикир желбдайбур я. И делилри Азиз Алем вичихъ сеняткарвилин гегьенш сергьятар авай зурба шаир тирди мад гъилера субутзава. Поэзия вичин уьмуьрдин мана яз гьисабзавай шаир адан къенин гьаларилай рази тахьунин себеб гъавурда акьун четин туш:

     - Алай чIавуз, цIийи фикирар, кьетIен образар, халисан поэзиядин жагъурунар тIимил хьанва. Гзаф шаирар рифмайрихъ гелкъвезва, мецера авай образар тикрарунив машгъул я – яни регъвей гъуьр регъвезва. Чуьнуьхунар гзаф хьанва. Гьайиф къведай кар ам я хьи, чи шаиррин теориядин база кесиб я. Гьа са гафарни фикирар шиирдай шиирдиз, ктабдай ктабдиз физва. Себеб чахъ пешекар критика тахьун я. 

     Азиз Алем, зурба къелемэгьли хьиз, чешнелу ийизвай кьетIенвилерикай садни ада датIана цIийи гафар арадиз гъун я. Гьавиляй филологиядин илимрин доктор, академик А.Г.Гуьлмегьамедова вичин 2007-йисуз Магьачкъалада чапдай акъудай «Неологиядиз гьахьун (ва я чIала цIийи гафарин месэлаяр)» ктабда кхьенва: «Эгер чна чаз, - цIийи гафар арадиз гъуникай виридалайни гзаф ни фикирзава, цIийи гафар виридалайни гзаф ни арадиз гъана, - лагьай суалар гайитIа, мумкин я гзафбуру сифтени-сифте Азиз Алеман тIвар кьада. Дугъриданни, лап къад лагьай асирдин юкьварилай къедалди шаирди вишералди цIийи гафар, гафарин ибараяр теснифна…

     Шаирдиз чIалан сесерай, чIалан гафарай вирибурувай кьатIуниз тежер рангарни ак­вада… ванерни къведа. Заз Алеман шиирра авай вири гафар вири халкьдив, рагъ алай югъ хьиз, агакьна кIанзава.»

     «Самур» газетдин 25 йис тамам жезвайди чир хьайила, Азиз Алема лагьана: - «Самур» газетди лезги  халкьдин уьмуьрда къугъвазвай тарихдин роль дакIардаллай лампади йифиз рехъди физвайдаз гузвай экуьнив гекъигиз жеда. «Самур» газетдизни адан кIвалахдарриз чIехи агалкьунар ва яргъи уьмуьр тIалабзава за. Мадни керчегдиз лагьайтIа, заз «Самур» газетдикай лезги журналистикадин зурба чирагъ хьана кIанзава. Амин!

 

Седакъет КЕРИМОВА