Газета Самур

Чи гафар
"Самурдин мектеб" | 9(303) 2016

Самур

Лезгийрин виридалайни чIехи вацIун тIвар тир «Самур» гафунин этимология са шумуд жуьреда ачухарзава. Чна и вацIуз гьакIни Кьулан вацI лугьузва. И гафунин мана сифте яз дуьздаказ тайинарнавайди чи машгьур чIалан алим Ражидин Гьайдаров я. Ада кхьизвайвал, «Самур» «миргин яд, вацI» лагьай чIал я. Алимди 2003-йисуз Магьачкъалада чап хьайи вичин «Гафарикай къейдер» ктабда и гафунин мана тестикьардай са кьадар делиларни гъанва.

«Самур» гафунин этимология чIурукIа ачухарзавай дуьшуьшарни ава. Бязибуру ам туьрк чIалан «Самур» («цуцIул») гафунин бинедал ганвай тIвар хьиз къалурзава. Садбуру «Самур» гуржи чIалан «хуш, рикIиз чими» мана авай гаф я лугьузва ва вацIун тIварни и гафунихъ галаз алакъалу я кьван. Ибур кьведни къалп гиманар я, вучиз лагьайтIа «Самур» халисан лезги гаф я ва адан мана «миргин яд, вацI» я. Къадим тарихчийрин ктабра Самур вацIун тIвар Албан вацI хьиз гьатнава.

Квардал

Чи машгьур чIалан алим Ражидин Гьайдарова гьеле 2003- йисуз кхьейвал, Кьурагь районда хуьруьн тIвар тир и ойконим сифтедай ойконим тушир, вичихъ «минара» мана авай квард гаф тир. Хуьруьн тIвар адакай ахпа, ана агьалияр яшамиш жез гатIунайла хьана. Ам «минара» мана авай гаф яз чи чIалан нугъатра амазма. Месела, Ахцегьа «Квард аквар хев» лугьудай топоним ава.

Исятда «квардал» гафуникай неинки чкадин, хуьруьн тIвар хьиз, гьакI ана яшамиш жезвай инсанрин тIвар хьизни менфят къачузва: Квардалри хъсандиз кIвалахзава.

Калтур

И гафунихъ кьве дувул ква:

1) -кал; 2) -тур. -Кал дувулдин мана малумди я: «диши къарамал». -Тур дувул «атур» гафуникай /а/ гадар хьана, амай пай я. Атур малар хъиядай чкадиз лугьузвайди тир. Калтур, яни «калер хъиядай чка».

Арагъ

П.К.Услара вичин «Къафкъаздикай лап къадим малуматар» ктабда арагъ гафунихъ «кьакьан раг» хьтин мана авайди къалурнава. Кьасумхуьрелай винидихъ, Кьурагь вацIун къерехрал «Арагъар» лугьудай кьве хуьр алай: Агъа Арагъар ва Вини Арагъар. Профессор Р.Гьайдарован фикирдалди, и хуьрерин тIвар «дагъ, кьакьан чка» мана авай ар гафунихъ галаз алакъалу я.

Арагъиз агакьдалди «Къанбурар» лугьудай чкада, дагъдик кикIанвай лап чIехи, килигайла руьгь фидай хьтин кьве раг ава. ВацI галай патахъай абур генани гейбатлу кьакьан рагар яз аквада. Арагъ хуьруьн тIвар шаксуз гьа рагарихъ, иллаки гьабур мукьвал хьунихъ галаз алакъалу я.

Маркъу

И топоним гзаф хуьрерин мулкара дуьшуьш жезва. Адан мана «гатун яйлах» тир. Амма гьар гьихьтин яйлахдиз хьайитIани «маркъу» лугьудачир. Маркъу, адет яз, хуьрелай вине авай, гатуз къарамалар хуьн патал къулай шартIар (там, векь, яд) авай яйлахдиз лугьудай. Бязи чкайра дагълух чкайра авай къалин тамузни маркъу лугьудай.

МеркIи

И гафунин асул куьгьне мана «дерин» тир. Гила адахъ са шумуд цIийи манаяр хьанва: а) вацIун, кIамун «чланбар», «чарчар»; б) «деринда, агъада гьатнавай чка», «вацIу вичиз дагъ, раг атIана арадал гъанвай гуьтIуь рехъ.»