Редакциядиз чарар ракъурнавай са кьадар кIелзавайбуру чавай лезги кхьинрикай кьилди макъалаяр чап авун тIалабзава. Аджам кхьинрикай чирвилер къачуз кIанзавайбур генани гзаф ава. Гьавиляй чна чи тIвар-ван авай алим, филологиядин илимрин доктор, профессор, Россиядин ТIебии Илимрин Академиядин академик Агьмедулагь Гуьлме­гьаме­довавай кIелзавайбуруз и кхьинрикай малумат гун тIалабна. Агъадихъ алимдин макъала чапзава.

Къафкъаздин къадим халкьарикай тир лезгийриз гьелелиг чир хьанвайвал, 1500 йис инлай вилик кхьинар авай. Чахъ 4 алфавитдикай менфят къачуна туькIуьрай 5 жуьредин кхьинар хьана:

     1) арамея алфавитдин  бинедаллаз туькIуьрай агъван (албан-алпан) девирдин кхьинар.

     2) араб алфавитдин бинедаллаз арадиз атай аджам кхьинар; 

     3) кирилл алфавитдин бинедаллаз а) Услара теснифай кхьинар, б) 1938-йисуз кьабулай кхьинар.

     4) латин алфавитдин бинедаллаз 1928-йисуз теснифай кхьинар.

     И вад жуьредин кхьинриз лезгийрин тарихда гьар садаз вичиз хас сад-садаз ухшар тушир кьисмет хьана. Чна гзаф йисара, саки 1000 йисалай гзаф вахтунда менфят къачур кхьинрикай сад аджам я. Сифте яз лезгийри VIII виш йисуз арабрин кхьинрикай менфят къачуна: сурарин кьилихъ акалзавай къванерал, цIийиз эцигзавай мусурман диндин мис­кIинрал араб гьарфаралди араб чIалал кхьинар ийиз хьана. X-XI виш йисара Лезгистанда араб чIал, илим чирдай идараяр арадиз атана. ЧIехи хуьрера неинки диндин капI-тIеатI авун патал мискIинар, медресаяр кардик кутуна, гьакIни философия, математика, тIебиатдин илимар чирдай мектебар ачухарна. Са гафни авачиз, илимдин чIал араб чIал тир. ГьакI хьайила чи халкьдин са бязи къатариз а чIавуз жуван дидед чIалалай гъейри араб чIални чидай.

     Араб чIалал кIел-кхьин ийизвайдаз дидед чIалал кхьиз кIан тахьана жедач. Гьа икI, къвез-къвез лезги гафар, текстер араб гьарфаралди кхьена. Лезги чIалаз хас сесер кхьин патал араб гьарфарик са кьадар дегишвилер кутуна. И кьиляй лугьун хьи, аджам кхьинра лезги чIалан са кьадар сесериз кьилдин гьарфар авач. Ана г, гь, к, кк, кI, кь сесер ва мсб. са гьарфуналди, са лишандалди кхьенва. Гьавиляй гаф гьикI кIелдатIа тайинарун кIелзавай касдин хиве гьатзава. 

     Чи машгьур тарихдин алим А.Р.Шихсаидова вичин «Дагъус­тандин кхьинрин имаратар» ктабда кхьенва: «Кьурагьай жагъанвай 1356-йисуз араб чIалал кхьенвай текс­тина «кьулан вир», «цифер кьил» лугьудай лезги гафар гьалтзава. Араб чIала авачир сесер гун па­тал араб гьарфарик артухан лишанар кутунва.» Лезги чIалаз хас сесер гун патал араб алфавитдик артухан лишанар кутуна туь­кIуьрнавай кхьинриз аджам лугьузва.

     Аджамдалди са бязи лезгийри лап 1930-йисалди кхьизмай. Ме­села, чав 1937-йисуз рагьметдиз фейи Муьгъверган Алиди аджамдалди кхьенвай гъилин хатIарин ктаб гва. Октябрдин инкъилаб хьайидалай кьулухъ Москвада лезги чIалал сифте акъатай «Лезги шаиррин чIалар», Етим Эминан «Хкягъай чIалар» аджамдалди кхьенва. Са шумуд йис инлай вилик КIиридай жагъай XVIII-XIX виш йисариз талукь шииррин алманахни  аджамдин гьарфаралди кхьенва. Ихьтин мисалар гзаф гъиз жеда. 

     Чна чка атунивай аджам чирна кIанзава. Аджам чир хьайила, чавай IX виш йисарилай XX виш йисарал къведалди хайи халкьдин тарих, меденият чириз жеда. Вучиз лагьайтIа и са агъзур йисан девирда вири чи халкьдин фикирар аджамдал, араб гьарфарал кхьенва. Гьайиф хьи, гьелелиг аджамдал лезги чIалал кхьенвай ктабар вири кIватIнавач. Алай девирдин жегьилрин кьилин винизвал жеда, эгер абуру а ктабар кIватIна, кIелна, чирна, чи меденият, марифат вини дережадиз хкажайтIа.