(Эвел газетдин 2014-йисан 28-ноябрдин ва 26-декабрдин тилитра)

 

     Хуьруьз атун кумазни Абдул­манафа вири кIурвияр кимел кIватIна лагьана:

    - За куь малар къакъудай фасикь кьуна гъанва. Гила шариатдив кьадайвал дуван авуна кIанзава. За квез адан таб рахай мез атIуда лагьанай. Ингье ам куь ихтиярда вугузва. КIантIа мез атIутI, кIантIа кьил.

    - Адан дуван чна аквада, - лагьана Къадима, - вун сагъ хьурай стха, къакъуднавай маларни чав ахгакьна. Чи патай вучтин куьмекар герекза­ватIа лагь.

     Абдулманаф жемят галайнихъ элкъвена:

     - Стхаяр, чун халкь тарашзавайбур туш, адаз куьмек гузвай, ам ихьтин фасикьрикай хуьзвай ксар я. Куь куьмек галачиз чавай и кар кьилиз акъудиз жедач. Гьавиляй чна санал женг чIугуна кIанзава.

     Абдулманафа и гафар лагьана хъфейдалай кьулухъ жемятди Шунгъар ва адан гъилибанар хуьруьн къерехда авай кIамуз тухвана абуруз къван гана…

 

Санал чIугур женг

 

      Мад са шумуд хуьре агьалийриз вил гана экв гузвачир тарашчийрин дуван авур Абдулманаф халкьдин меце гьатнавай. Вирина агьалияр адаз куьмек гуз алахъзавай. Гьа и карди Къубадин комендантдикни Къафкъаздин сердердик къалабулух кутунвай. (Килиг: АКАК.Ф.2. Оп.4.Д.3). Чкадин гьакимривайни рикIна къачагърихъ галаз женгиниз экъечIиз жезвачир. Вучиз лагьайтIа абурун кIеретIар къвердавай къалин жезвай. И кардин вилик пад кьаз кIанз сердерди 1916-йисан зулуз Къубадиз алава къуватар ракъурна. Ада Дагъустандин губернатордивайни Къубадин комендантдивай къуватар галкIурна Абдулманафан ва Умалатан кIеретIар муьтIуьгъарун тIалабна. И кьве касди эхиримжи пуд йисан къене са шумуд хуьряй 3 агъзурдалай гзаф лезгияр кIвачел къарагъарнавай. Чкадин агъа­лийри вири патарихъай абуруз куьмек гузвай. Абдулманафан гафари хуьруьнвийриз кIевелай эсернавай: «Чапхунчийрин хура акъвазун патал галкIана, вирида санал женг чIугуна кIанзава. Сад къвалалай, сад сувалай рахайтIа, чун кIевера гьатда.»

     Абдулманафани Умалата лезгияр агудуникай веревирдер ийизвай чIавуз Къубадин комендантдини Дагъустан­дин губернаторди абур кукIварун патал цIийи план туькIуьрзавай. (Килиг: ЦГАДР.Ф.126. Оп.2.Д.79). Абуру и план туькIуьрдайла генерал Ермолован гафар рикIелай ракъурзавачир: «…Лезгияр мичIи там хьтин затI я, абурухъ гьикьван къуватар аватIа ништа. Абурун алакьунар ва викIегьвилелди кукIун япалай тавун дуьз туш.» Гьакъикъатдани лезгийрихъ галаз женг чIугун патал хъсандиз гьазурвилер акуна кIанзавай. Чкадин агьалийри манийвал ганачиртIа, чапхунчийривай чпин ниятар генани фад кьилиз акъудиз жедай. Ингье хуьруьнвийри абуруз ваъ, къачагъриз куьмек гузвай. Садра капитан Смирнов кьиле аваз казакрин ротадиз Хьилиз атанвай цIуд къачагъ кьаз кIан хьанай. Хуьруьн виш кьван кас яракьар кьуна абурун вилик акъатнай. Хьиливийрин чIехида капитандиз лагьанай: «Ина къачагъар авач. ГьакIан къалар акъудна ивияр экъичмир. Чна садазни чи хуьре къалар акъуддай ихтияр гузвач.»

     Хьиливийри чеб элкъуьрна юкьва тунвайди акурла казакрин чIехиди хъуьтуьл хьана:

     - Мад вучда кьван. Аквар гьаларай чаз хабар ганвай касди таб лагьанва жеди.

      Агьалийри икьван кIевелай къачагърин пад хуьзвайди комендантдин хиялдизни къведачир. Гьавиляй ам маса рекьер жагъуриз алахъна. (Килиг: ЦГАДР.Ф.126. Оп.2.Ф.79). КIвенкIве ада къачагърихъ галаз са акьван алакъа авачир хуьрер тупIалай авуна. Гьа хуьрерай са шумуд кас пулар гана гъилиз къачуна. И ксари комендантди лагьай кумазни хуьрер кIвачел къарагъарна кIанзавай. Идалай кьулухъ Къубадин чIехида къачагъри Хъимилдал са шумуд кас яна кьенва лагьана ванер акъудна ва аниз 300 казак ракъурна. Ам ихьтин ванер хьун кумазни къачагъар хуьруьз къведайдан чIалахъ тир. Гьавиляй ада вичин гъилибанривай чка-чкадал чинеба къачагърин рехъ хуьн тIалабна. Амма къачагъар акьван акьулсузбур тушир хьи, ванер хьана хуьруьз къведайвал. Гьам Абдулманаф, гьамни Умалат им теле тирдан гъавурда акьунвай. Вучиз лагьайтIа абуру садрани хуьрериз басрух гудачир ва динж агьалийрихъ кецягъдачир. Комендантдин усалвилиз жаваб яз абуру масакIа гьерекатна. Ванер акъа­тай кьвед лагьай юкъуз тамарай тIуз Хъимилдал фена цIуд казак чуьнуьхна. Капитан Смирноваз им хъимилвийри кьур кар хьиз хьана жемятар кимел кIватIна. Ада цIуд жегьил хкяна цIарцIе туна. Ахпа хуьруьн кьуьзуьбуруз лагьана:

     - Куьне казакар чуьнуьхайбур вужар ятIа талгьайтIа, чна и цIуд же­гьил гуьлле гана рекьида.

     Кьуьзуьбуру им хъимилвийрин кIвалах туш лагьана гьикьван аман-минет авунатIани хийир хьанач.

     - Ваъ, - лагьана капитанди, - къачагъар иниз атун мумкин туш, им куьне кьунвай кар я.

     Ада жемятдиз са сятдин муьгьлет гайила, хуьруьнвийриз гьад кьаз гьазур казакар пад къерех хуьн тавуна санал кIватI хьана. Абурун кьил акахьайла цIарни ццIал хьана атай къачагъри кьуд патахъай казакар юкьва туна. Казакриз я илис жедай чка авачир, яни къачагърин хура акъваздай мумкинвал. Капитан Смирнов вучдатIани тийижиз амай. Шумуд лагьай гъилер тир ам цIуз аватиз.

     Абдулманафа хъел кваз гьарайна:

     - Капитан, ваз гьеллеяр авуна чун кьаз кIан хьана ман! Гьикьван гагьди керекул ахъайиз кар аквада вуна. Ви казакар за кьунва. Истивут тIуьр кIек хьиз жемятдал гьавалат жемир. Ивияр экъична канзавачтIа, яракьар чилел туна, кьулухъ хьухь. Кьал акъуд тавуна яракьар чав вугайтIа, чна куьн саламатдиз ахъайда. 

     Капитанди Абдулманаф кIеви кIараб тирди фадлай кьатIанвай, амма касдихъ садлагьана 300 казак есирда кьадай гьунар авайди ада фагьумначир. Ам вичизни тийижиз фуруз аватнавай. Гила ада фикирзавай: «Женг чIугуна гьелек хьайитIа хъсан яни, я тахьайтIа яракьар вахгана кьил хвейитIа?» Чара атIай капитанди кьвед лагьай рехъ хкяна. Гьавиляй Абдулманафани казакар кецягъ тавуна ахъайна. Абурувай къахчур яракьрин са паяр вичин ва Умалатан къачагъриз пайна. 60 кьван тфенг хъимилвийрив вугана лагьана:

     - Ибур за квез хуьр чапхунчийрикай хуьн патал гузва. Чна абурухъ галаз санал женг чIугуна кIанзава. Тахь­ай­тIа, чапхунчийри чун басрух гана кукIварда. Чи къуват санал хьунухь я. 

Кьегьал хъимилвийри чеб гьар са чIавуз гьахъ паталди женгиниз гьазур я лагьайла Абдулманафаз дуьнья вичиз гайиди хьиз хьана. – Эхь, - ла­гьа­на ада Умалатахъ элкъвена, - халкь гъавурда акьазва, чун къвери хьана кIанзавач.

     Къачагъар къвери жезвачирди Къубадин комендантдини кьатIана. Ада 300 казакдин яракьар вахчур Абдулманафазни Умалатаз гьикI гьад кьадатIа фикирзавай. Комендантди сердердивай Къубадиз цIийи къуватар ракъурун тIалабна. Адаз санал къачурла 2 агъзур кьван казакар кIвачел къарагъарна къачагъар кукIвариз кIанзавай. И гъилера чапхунчиди Аб­дул­манаф женгиниз желб авун патал Аварандал вегьин къетI авуна. Куь­мекар къведалди са кьадар гьазурвилер акуна, чIехи план туькIуьрна. (Килиг: ЦГВИА.Ф.400.Оп.259/909.Д.43).

     Абдулманафаз Хъимилрин вакъиадилай кьулухъ чапхунчийри Ава­рандал вегьидайди хъсандиз чизвай. Гьавиляй ада хуьруьн агьалияр и месэладикай хабардар авуна. Хуьр чапхунчийрикай хуьн патал вуч авуна кIанзаватIа веревирдерна. Аваранвий­рикай Зиядхана, Баласултана, Эседа, Жамалуддина ва Гьажитагьира чпин мукьва-кьилийрикай, гьакIни къунши хуьрерин кьегьалрикай кIеретIар туькIуьрна Абдулманафаз куьмек гуда лагьана. Жемят вири сад хьиз сенгерар эгъуьниз эгечIна. Садбуру гуьнедал къванерин чIехи хараяр туь­кIуьрна. Зиядхана Куьредай яракьар гъана. Мегьарамдхуьруьн лезгийрикайни са шумуд кас абуруз куьмек гуз атана. Са гафуналди, вирида чIехи ягъ-ягъунриз гьазурвал аквазвай. 

 

ЧIехи ягъ-ягъунар

 

     Кьве варз алатайла сердерди Къубадиз 2 агъзур кьван аскерар ракъурна. Ада гьакIни Дагъустандин губернатордивай къуватар галкIурна Къуба пата авай къачагърин кIеретIар муьтIуьгъарун тIалабна. Губернатордилай и кар алакьнач. Вучиз лагьайтIа Кьуредин къачагъри Къубадиз физвай рехъ атIана, урус пачагьдин аскеррихъ галаз женг чIугуна. И женгина 120 кьван аскерар гьелек хьана. Са вахтунда КIири Бубадихъ галаз санал урус пачагьдин кьушунрин аксина женг чIугур, вичин дуст хаинри чинеба ягъа­йдалай кьулухъ адан рехъ давамарай къубави Султанан кIеретIди иллаки чIехи гьунар къалурнай. И кIеретIди урусрин эхирдай къвезвай кьве рота кьиляй-кьилди кукIварнай. Кьулан вацIун а пата чIакIарви Гиреян кIеретIни авай. Адани казакрин рехъ атIанвай. Гьеле 1905-йисуз Дагъус­тандин генерал-губурнатор Геревеко­ди вичиз кьвед лагьай КIири Буба лагьай Гирея са женгина Куьре округдин кьил подполковник Б. Кушелеван 150 казак кукIварнай, 40 казак есирда кьунай. Дербентдай къубавияр муьтIуьгъарун патал казакар къвезва лагьайла, Гирея вичин 130 къачагъ кIвачел къарагъарна. И ксари рекьин сал чкадин кьве пата, къалин тараринни валарин арада чка кьуна. Са шумуд сятдилай кьулухъ Кьулан вацI галайнихъ физвай 200-далай гзаф казак ина теледа гьатна. Абур садлагьана кьве патай къачагъри гайи гуьллейриз туьш хьана. Ягъ-ягъунра 140 казак гьелек хьана, амайбур есирда кьуна. Гирея яракьар вахчуна абур саламатдиз ахъайна. Кьенвай казакрин яракьар ва балкIанарни гъилик авур ада гьелек хьанвай 15 къачагъ кучукун патал Мегьарамдхуьруьз тухвана. Ина абур кучукайдалай кьулухъ вичин кIеретIни галаз Къуба патаз элячIна.

     Аварандал фена Абдулманафаз куьмек гун къарардиз къачур Гиреял рекье са шумуд къачагъ есирда кьуна Дербентдиз тухузвай 50-далай гзаф казакар гьалтна. Гьа инал ягъ-ягъунар гатIумна. Женгина казакрин 20 кьван кас, Гиреян патай 8 кас гьелек хьана. Сагъ амай казакар есирда кьунвайбур туна катна. Азад хьайи къачагърив балкIанар вугана, гьарад жуван кIвализ хъвач лагьанатIани, абур хъфенач, женг давамарун патал Гиреян кIеретIдик экечIна.