XI-XII виш йисара са шумуд лезги алим РагъэкъечIдай патан уьлквейриз сейли хьанай. Араб чешмейра ва архивра абурукай Муса ад-Дербенди ал-Лезги, Мегьамед ад-Дербенди ал-Лезги, Гьасан ад-Дербенди ал-Лезги, Гьаким ал-Лакзи ал-Хунлики ад-Дербенди, Усман ад-Дербенди ал-Лезги хьтин алимрин тIварар гьатнава. Эхиримжиди селжукьрин чIехи везир Низам ал-Мулкахъ галаз таниш тир.
Тарихда Низам ал-Мулкан тIвар медениятдихъни илимдихъ ялай, сифте медресаяр эцигиз тур кас хьиз гьатнава. Ада сад лагьай медресе а чIавуз Халифатдин меркездиз эл-къвей Багъдат шегьерда эцигиз тунай. 1064-1066-йисара эцигай и медресадиз гуьгъуьнлай чIехи везирдин тIвар ганай - Низамийа. ХI виш йисан эхирра ихьтин илимдин карханаяр Белх, Нишапур, Гьерат, Исфагьан, Бесре, Мерв, Амул, Мосул хьтин шегьеррани эцигнай.
ЧIехи везирди а чIавуз лезги чилерални медресаяр эцигиз тунай. Са бязи алимри кхьизвайвал, ХI виш йисан эхирра ада ЦIахурдал Къаф-къаздин сад лагьай медреса эцигиз тунай. 1283-йисуз вичин дуьнья дегишарай машгьур араб космограф Закарийа ал-Къазвиниди "Уьлквей-рин гуьмбетар" ктабда кхьизвайвал, а вахтунда ЦIахур Лакзандин (Лезгистандин) кьилин шегьер тир. Ина везир Низам ал-Мулк Гьасан ибн Али ибн Исгьака эцигиз тур медреса авай. И илимдин карханада мударрисди (муаллимди) ва факигьри (къанундин тарсар гузвай муаллимри) кIвалахзавай. Абуру Абу Ибрагьим Исмаил ал-Музанидин "Мухтасар" ктаб ва Мугьаммад ибн Идрис аш-Шафиидин ктаб лезги чIалаз элкъуьрнай. Тарсар гудайла и ктабрикай менфят къачузвай.
Сифте ина чирвилер къачур Усмана кIелун давамарун патал араб уьлквейриз фин кьетIнай. А чIавуз илимдинни медениятдин меркездиз элкъвенвай Багъдат шегьерда ам лезги алим Мегьамед ад-Дербенди ал-Лезгидал дуьшуьш хьана. Низамийада тарс гузвай Мегьамед инин виридалайни савадлу муаллимрикай сад яз гьисабзавай, ада а вахтунда фикгь (мусурман къанунрикай рахазвай илимдин теория) вилик тухванай.
Мегьамед ад-Дербенди ал-Лезгиди Усманаз Низамийада чирвилер къачун меслят акунай. Жегьил гадади гьакIни авунай. Медреса акьал-тIарайдалай кьулухъ адаз ина факигьвиле кIвалахун теклифнай. И теклиф кьабулай ада са шумуд йисуз ина кIвалахнай. Усмана Багъдатда фикгьдиз талукь илимдин макъалаяр ва "Фикгьдикай са бязи баянар" ктаб кхьенай.
Усман поэзиядал рикI алай кас тир. Араб уьлквейриз алим хьиз сейли хьайи ам гьакIни диндин темадиз талукьарнавай са шумуд поэмадин автор я.
Лезги алимдикай сифте яз малумат гайиди Мисирдин машгьур ка-малэгьли, 1370-йисуз вичин дуьнья дегишарай Жамаладдин Абдурагь-ман ал-Аснави я. Ада вичин "Табакат аш-шафиийа" ктабда Усманакай икI кхьенва: "Багъдатдин факигь Абу Умар Усман ибн ал-Мусаддад ибн Агьмед ад-Дербенди. Багъдатдин факигь хьиз машгьур я. Вучиз лагьайтIа ам яргъал йисара Багъдатда хьана ва ада шейх Абу Исгьакавай къанунрикай рахадай илим чирна. Ахпа адакай муъмин факигь хьана, гьадисрихъ (Мугьаммад пайгъамбардин гьерекатрикайни гафарикай рахазвай гьикаяйрихъ) яб акална. Ам 500-йисалай кьулухъ кьена."
Чи тIвар-ван авай алим, тарихдин илимрин доктор, профессор Амри Шихсаидова и малуматдиз баян гудайла къейд авунвайвал, Усман ад-Дербенди гьижридин 500-йисалай кьулухъ, гилан тарихрив гекъигайтIа, 1106-йисалай кьулухъ кьенва. Ада мусурман къанунриз талукь теория ва методология машгьур алим шейх Абу Исгьак аш-Ширазидивай чирнай. Вичихъ чIехи чирвилер ва алакьунар авай Усман ад-Дербен-диди Багъдатдин факигьвилин тIвар къачунай.
М.Меликмамедов