Ləzgi-Azərbaycan ədəbi əlaqə­lə­rindən söhbət açarkən bu əlaqələrin xalqlarımız arasında əsrlər boyu möv­cud olan dost­luq və qardaşlıq ənə­nələrinə söykən­diyini və böyüq sınaq­lardan çıxdığını xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Bu mənada XVIII əsr örnək sayıla bilər. Həmin dövrdə ləzgi və Azərbaycan şairlərinin bir-birinə mə­nəvi bağlılığı, onların yaxın sənət əla­qələri haqqında əlimizdə kifayət qədər tutarlı faktlar vardır. 

     Ləzgi ədəbiyyatı və ümumilikdə Da­ğıs­tan ədəbiyyatı tarixində öz zən­ginliyi ilə seçilən XVIII əsr bizə bir sıra məşhur sənətkarlar bəxş etmişdir. Həmin dövrün ədəbiyyatını tədqiq et­miş bir sıra alimlərin qeyd etdikləri kimi, bizə 30-dan çox şairin həyat və varadıcılığı haqqında məlumatlar gəlib çatmışdır. Onların arasında Silingli Buka, İxrek Rəcəb, Yalsuq Emin, Ləzgi Əhməd, Səid Əhməd, Leyli Xanım, Axtılı Nazım, Mirzə Əli, Ruxun Əli, Müşkürlü Sərfinat, Səid Xaçmazlı, Küçxür Səid və başqaları vardır. Bu şairlərin zəngin ədəbi irsi olmuş, onlar özlərindən sonra maraqlı sənət abidələri qoymuşlar. 

     Qeyd etdiyimiz dövrün başlıca sə­ciy­yəvi xüsusiyyətlərindən biri ləzgi şairlərinin bir neçə dildə yazıb-yarat­ması olmuşdur. Bu baxımdan bir sıra tədqiqatçılar XVIII əsr ləzgi şairlərini aşağıdakı qruplara bölürlər: 

     ləzgi dilində yazıb-yaradanlar; 

     ərəb dilində yazanlar; 

     fars dilində yazanlar;

     ləzgi, ərəb və fars diııərində yaradanlar; 

     ləzgi, ərəb, fars və türk diııərində ya­radanlar; 

     ləzgi və Azərbaycan dillərində ya­zanlar; 

     Azərbaycan dilində yazanlar.

     Bu klassifikasiya XVIII əsr ləzgi şairlərinin dünyağörüşü, savadı, eləcə də ana dili ilə yanaşı diğər dillərdə də yazıb-yaratmaq istedadları haqqında aydın təsəvvür yaradır.

     Təkcə lirik şeirlərlə deyil, həmçinin ictimai-siyasi mövzularda qələmə al­dıqları poeziya nümunələri ilə də xalqın dərin məhəbbətini qazanmış İxrek Rə­cəb, Yalsuq Emin kimi şairlər ancaq ləz­gi dilində yazdıqları halda, Küçxür Səid, Ləzgi Əhməd və başqaları ləzgi di­li ilə yanaşı, Azərbaycan dillində  də qiy­mətli söz inciləri yaratmışlar. Mirzə Əli Axtılı və Cəid Əhməd kimi şairlər isə dörd dildə yazıb-yaratmaqla seçil­mişlər. 

     Uzun illər Azərbaycan Dövlət Əl­yazmaları İnstitutunun arxivində ma­raqlı axtarışlar aparmış filologiya elm-ləri doktoru Mövlud Yarəhmədovun səyləri sayəsində ləzgi dili ilə yanaşı türk, ərəb və fars dillərində şeirlər yazmış və öz dövrlərində kifayət qədər tanınmış onlarca ləzgi şairinin adı ədəbi aləmə çatdırılmışdır. Bu mənada onun 1985-ci ildə Bakının “Elm” nəşriy­yatında işıq üzü görmüş “Azərbaycan – Dağıstan ədəbi əlaqələri tarixindən” ki­tabı əvəzsizdir. Həmin kitabda alim VIII əsr ləzgi şairlərindən Silingli Bu­ka, Ləzgi Əhməd, Müşkürlü Mus­tafa, Mirzə Əli Axtılı, Leyli xanım, Seyid Əhməd, Küçxür Səid, Axtılı Məhərrəm, Axtılı Zakir və digər qələm sahiblərinin həyat və yaradıcılığı haq­qında maraqlı məlumatlar verib.

     Ləzgi ədəbiyyatının parlaq simala­rından biri olan Küçxür Səid haqqında ilk məlumatı Dağıstanın xalq şairi Süleyman Stalski vermişdir. 1767-ci ildə Dağıstanın Küre xanlığının Küçxür kəndində anadan olmuş Səidin həyatı məh­rumiyyətlər içində keçmişdir. Ləz­gicə bədahətən şeirlər deyən, gözəl tütək çalan Küçxür Səidin Dağıstanı və Azərbaycanı qarış-qarış gəzib dolaş­ması, Azərbaycan aşıqları ilə dostluq etməsi, Azərbaycan aşıq yaradıcılığını mükəmməl bilməsi  haqqında maraqlı məlumatlar vardır. Bir neçə il Azər­baycanda yaşayan, məclislərdə Azər­bay­canın ustad aşıqları Abbas Tufar­qanlının, Qurbaninin, Sarı Aşığın qoş­ma və gəraylılarını söyləyən, “Ko­roğlu” dastanını danışan şairin sorağı eldən-elə yayılmışdır. O, 1797-ci ildə Dağıstana, doğma Küçxür kəndinə qayıtmışdır. S.Stalskinin məlumatına görə, istibdad əleyhinə, xan və bəylərin zülmümə qarşı yazdığı kəskin satirik şeirlərinə görə Küre mahalının xanı Sur­xay xanın əmrilə Küçxür Səidin göz­ləri çıxarılmışdır. 1812-ci ildə vəfat edən şairin alovlu şeirləri bu gün də xalqın yaddaşında yaşayır.

     Həyatı və yaradıcılığı haqqında əli­mizdə kifayət qədər məlumatlar olma­yan, lakin ləzgi xalq ədəbiyyatı ənə­nələri ruhunda yazdığı bir-birindən gözəl və məzmunlu şeirləri dillərdə do­la­şan Miskincəli Leyli xanımı müasir­lərindən fərqləndirən cəhətlərdən biri onun ləzgi dili ilə yanaşı, ərəb, fars və türk dillərində də gözəl poeziya nü­munələri yaratması olmuşdur. Bu mənada o, təkcə Dağıstan ədəbiy­yatında deyil, həmçinin Şərq ədə­biy­yatında da özünəməxsus yer tutmuşdur. Onun şeirləri Dağıstanda və Azərbay­canda geniş yayılmışdır. Məşhur folklorşünas alim Salman Mümtaz 1936-cı ildə Bakıda nəşr etdirdiyi “El şa­ir­ləri” kitabına Leyli xanımın azərbaycanca qələmə aldığı “Eyləmə” qoşmasını və Lətiflə olan deyişməsini vermişdir. Həmin deyişmədən Leylinin Dağıstanın Mis­kincə kəndində do­ğuldu­ğu, Abdulla bəyin nişanlısı olduğu, həm də Azərbaycan ədəbi dilini mükəmməl bildiyi bəlli olur:

 

     Lətif:

     Dağıstandan gələn gəlin,

     Mən səni mehman eylərəm.

     Ox ataram, sazın sınar,

     Könlünü viran eylərəm.

     Leyli:

     Mənim adım Leyli xanım,

     Bədənimdə oynar qanım.

     Abdulla bəydir cavanım,

     Lətifi büryan edərəm.

 

     Ləzgi və Azərbaycan dillərində yaz­dığı qoşma, gəraylı, təcnicləri ilə həm Dağıstanda, həm də Azərbaycanda ta­nın­mış Səid Əhmədin bizə gəlib çatan şeirlərində onun incə təbi, səlis deyim tərzi, poetik obrazları aydın hiss olunur. Səid Əhmədlə bağlı iki fikir möv­cuddur. Bəziləri Səid Əhmədin nadir şahın zülmünə tab gətirə bilməyib vətənini tərk etdiyini, qürbət ellərdə didərgin olduğunu, digərləri isə onun silaha sarılıb qəhrəmanlıqla döyüş­düyünü iddia edirlər. Özündən sonra qürbət acıları ilə süslənmiş şeirlər miras qoyan şairin gənc yaşlarında dünyasını dəyişdiyi ehtimal olunur.

     1705-ci ildə Dağıstanın Küre maha­lının Siling kəndində dünyaya gəlmiş, 1760-cı ildə, İran şahı Nadirin Dağıs­tana hücumu zamanı dünyasını də­yişmiş  Silingli Buka (Abukar) döv­rünün tanınmış şairlərindən olmuşdur. Kamil təhsil görmüş bu adam alim kimi də şöhrət qazanmışdır. XIX əsrin dahi ləzgi şairi Yetim Eminin ulu babası olan Silingli Bukanın bizə gəlib çatan şeirləri arasında onun ləzgi dili ilə yanaşı, Azərbaycan dilində də qələmə aldığı poeziya nümunələrinə təsadüf olunur. Şairin lirik şeirlərinin əksə­riyyəti qoşma janrında qələmə alın­mışdır. Silingli Buka ilə bağlı məlu­matları bizə tanınmış alımlər Qalib Sadiqi və Mövlud Yarəhmədov çatdır­mışlar. M. Yarəhmədovun “Dağıstan töh­fələri” kitabında dərc olunmuş “Ğə­lən” rədifli şeir Silingli Bukanın Azər­baycan poeziya dilinə necə sənət­karlıqla  yiyələndiyini aydın göstərir:

 

     Ey ağalar, baxın yola,

     Bir əcəb insandı gələn.

     Yaxa açıq, cənnət bağı,

     Sərvi-xuramandı gələn.

 

     Dövrunun məşhur şəxsiyyətlərindən biri olmuş, özünün yaratdığı mədrəsəyə uzun illər rəhbərlik etmiş, burada dərs demiş Mirzə Əli Axtılının tərtib etdiyi dərsliklərdən Dağıstanın və Azər­baycanın mədrəsələrində dərs və­saiti kimi istifadə olunmuşdur. Azər­baycan ədəbiyyatını mükəmməl bilən və sevgi ilə onu təbliğ edən maarifçinin 1745-ci ildə tərtib etdiyi kitaba Nəsimi, Füzuli, Nişad Şirvani, Vidadi, Vaqiflə yanaşı, Axtılı Zakirin və Axtılı Nazimin şeirlərini də daxil etməsi sonuncuların öz dövrünün tanınmış şairləri olduğunu deməyə əsas verir. Mirzə Əli Axtılı özü də gözəl şair olmuş, ləzgi və Azər­baycan dillərində qoşma və gəraylılar yazmışdır.